Պատմության իմացությունը կարևոր զենք է․ Խաչատուր Ստեփանյան
ՀՅԴ Հայաստանի ԳՄ անդամ, պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, Խ. Աբովյանի անվան ՀՊՄՀ համաշխարհային պատմության և նրա դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոնի վարիչ Խաչատուր Ստեփանյանը գրում է․
«ՏՐԱԿՏԱՏ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ
«Պատմությունը չի սովորեցնում, նա պատժում է դասը չիմանալու համար»։
Վ․ Կլյուչևսկի
Պատմությունը որպես մարդկության հիշողություն
Պատմությունը մարդկության հիշողությունն է։ Հիշողությունը կորցրած մարդը կորցնում է իր կուտակած գիտելիքները, կենսափորձը, դառնում երեխա, դադարում է մարդ լինել իր և հասարակության աչքում։ Անհատական հիշողության տեղը հասարակության կյանքում զբաղեցնում է պատմությունը. առանց անցյալի իմացության, հասարակությունը ունակ չէ ինքնաճանաչման և բնականոն գործունեության։
Մարդկային հիշողության թերությունները և պատմության` որպես սոցիալական հիշողություն, թերությունները փաստարկ չեն անցյալի ուսումնասիրության դեմ:
Պատմաբաններն անցյալի մասին պատմում են միանգամայն երկրային, սուբյեկտիվ և օբյեկտիվ պատճառներով՝ հետաքրքրությունից դրդված՝ գիտելիքի ծարավից, և ըստ «սոցիալական պատվերի», այսինքն՝ հասարակության կամ դրա մի մասի խնդրանքով: Ժամանակակից «սոցիալական պատվերի» անթաքույց ձևը պետության, տարբեր հիմնադրամների և այլ կազմակերպությունների կողմից տրամադրվող դրամաշնորհներն են։
Պատմագիտության դաստիարակչական գործառույթները
Բոլոր հումանիտար գիտությունները կոչված են մարդկանց կրթելու, ավելի մարդասեր դարձնելու։ «Մարդկությունը մարդկայնացնելու» դաստիարակչական խնդիրը պատմության մեջ միշտ եղել է, թեև փոխվել են նրբությունները։ Հին ժամանակներում սա ուղղակի կոչ էր՝ հետևելու կոնկրետ դրական օրինակներին, օրինակ՝ Լեոնիդասի մարտիկների սխրանքին, ովքեր մինչև մահ կռվեցին Թերմոպիլեում, կամ վարդանանց մարտիկներին, ովքեր անմահացան «վասն հայրենյաց և վասն հավատո»:
Գիտական և տեխնոլոգիական առաջընթացի և բարոյական վիճակի միջև խորացող անջրպետի պատճառով մարդկությանը սպառնում է ապամարդկայնացում և բարոյազրկում, որի դեմ պայքարելու գլխավոր միջոցը պատմության իմացությունն է։
Պատմությանը բնորոշ հզոր կրթական լիցքն ակնհայտ է, բայց կարևոր է որոշել, թե ի՞նչ և ինչպե՞ս կրթել:
Ի՞նչ պետք է կրթել.
հայրենասիրություն՝ սեր և հարգանք է սեփական հայրենիքի, մեծ մարդկանց և հասարակ աշխատավորների հանդեպ, ովքեր նպաստել են նրա բարգավաճմանը, նյութական և մշակութային արժեքներ ստեղծել և պաշտպանել այն թշնամու ներխուժումներից,
համամարդկային արժեքներ՝ մարդասիրություն (մարդկայնություն), հանդուրժողականություն (հանդուրժողականություն) տարբեր հայացքներ ունեցող ժողովուրդների և անհատների նկատմամբ։ Պետք է դաստիարակել առաջադեմ երևույթների հանդեպ սեր և անցյալի մութ դրսևորումների հանդեպ՝ ատելություն։
Անհնար է երևակայական հայրենասիրությունից դրդված լռեցնել սեփական պատմության բացասական պահերը, ինչպես, օրինակ, չամիչով բուլկիից չամիչն առանձնացնելը:
Բայց որպեսզի անցյալի մասին պատմող պատմաբանն իսկապես սերմանի բանականը, լավը, հավերժականը, ինքը պետք է ազնիվ լինի։ Պատմության ուսումնասիրության «բարոյական հասանելիության» անհրաժեշտությունը պետք է լինի աքսիոմա:
Պատմության դասերը
Պատմությունը մարդկային փորձի կուտակիչն է։ Հայտնի է Ք․ ա․ առաջին դարի հին հռոմեական ականավոր քաղաքական գործիչ և հռետոր Մարկ Ցիցերոնի «Պատմությունը կյանքի ուսուցիչ» բանաձևը: Բոլորը պետք է հիշեն, որ անցյալի դասերից բխում է գիտական հեռատեսության, կանխատեսման կամ, ինչպես ասում են, «պատմական գիտության կանխատեսման գործառույթի» հնարավորությունը։ «Մենք ուսումնասիրում ենք անցյալը, որ ավելի լավ հասկանանք ներկան և փոքր-ինչ բացենք վարագույրը ապագայի վրայից»,- գրում է 19-րդ դարի ռուս հրապարակախոս Վիսարիոն Բելինսկին:
Կառավարիչները օգտագործում են պատմական փորձը հաջող նախագծեր մշակելու համար, ուստի պատմությունը կարելի է անվանել պետական որոշումներ կայացնելու տեսական հիմք:
Պատմությունը դիտարկելով որպես պետական կառավարման արվեստի մաս՝ միապետներն ու այլ հեռատես կառավարիչներն իրենք են ուսումնասիրել այն և վարձել լավագույն պրոֆեսորներին՝ իրենց իրավահաջորդներին կամ գահի այլ հնարավոր ժառանգներին սովորեցնելու համար։ Դրա համար է, որ պատմությունը կոչվում է գիտություն արքայազների համար: Այսպես, 18-րդ դարի գերմանացի պատմաբան Լեոպոլդ Ռանկեն դասախոսություն է կարդացել Բավարիայի թագաժառանգ Մաքսիմիլիան Վիտելսբախի մոտ, իսկ Մոսկվայի համալսարանի պրոֆեսոր Վասիլի Կլյուչևսկին ուղարկվել է դասախոսություններ կարդալու Ռուսաստանի և արտասահմանյան պատմության վերաբերյալ Ալեքսանդր III-ի որդուն՝ Գեորգի Ռոմանովին, ով 1890-ականներին բուժվել է ջավախքյան Աբասթումանի հանգստավայրում («Աբասթումանի դասընթաց»):
Պատմության փորձը «տեսնողի» համար է
Սակայն պատմական փորձի կիրառման հնարավորության գնահատականները միանշանակ չեն, ասենք, երկու ականավոր հակառակորդներ՝ Հեգելն ու Կլյուչևսկին։ Հեգելի դիրքորոշումը. «…ժողովուրդներն ու կառավարությունները երբեք ոչինչ չեն սովորել պատմությունից և չեն գործել ըստ այն ուսմունքների, որոնք կարող են քաղվել դրանից… յուրաքանչյուր դարաշրջան այնպիսի անհատական վիճակ է, որ այս դարաշրջանում հնարավոր է կայացնել միայն այնպիսի որոշումներ, որոնք բխում են տվյալ իրավիճակից»։
Կլյուչևսկու պատասխանը. «Պատմությունը, ասում են նրանք, ովքեր պատմություն չեն ուսումնասիրել, այլ միայն փիլիսոփայում են դրա մասին, ոչ մեկին ոչինչ չի սովորեցրել: Եթե նույնիսկ դա ճիշտ է, դա պատմությանը որպես գիտության ոչ մի կերպ չի վերաբերում: Ծաղիկները մեղավոր չեն, որ կույրը չի տեսնում դրանք։ Բայց դա ճիշտ չէ. պատմությունը սովորեցնում է նույնիսկ նրանց, ովքեր դասեր չեն քաղում նրանից: Նա նրանց դաս է տալիս անտեղյակության և անտեսման համար»:
Հաշվի չառնելով պատմության դասերը լեհերը 17-րդ դարում, շվեդները 18-րդ դարում, Նապոլեոնը 19-րդ դարում, Հիտլերը 20-րդ դարում ապարդյուն փորձեցին գրավել Ռուսաստանը: ԽՍՀՄ-ը, հաշվի չառնելով 1920 թ. հունվարի 16-ի ԱՄՆ-ում ընդունված ալկոհոլի մասին «չոր օրենքի» անարդյունավետությունը, նույնը կիրառեց իր ներսում:
Հ․ Գ․
Գիտական հետազոտության հիմնական նպատակն է հասկանալի, ճշգրիտ և ստուգելի ձևով պատասխանել հինգ տեսակի՝ ի՞նչ (կամ ինչպե՞ս), որտե՞ղ, ե՞րբ, որտեղի՞ց և ինչո՞ւ պարունակող հարցերին։ Այս հարցերից ամենաբարդն ու դժվարը «ինչու՞»-ն է։ Պատմության դասերը յուրացնելու համար պետք է անպայման պատասխանել ինչո՞ւ հարցին։ Ինչո՞ւ հարցի պատասխանի փնտրտուքը մեզ կհասցնի երևույթի պատճառին, որն ուղղակի կամ անուղղակի կապ ունի հետևանքի հետ։ Օրինակ՝ միջիմպերիալիստական հակասությունները Առաջին համաշխարհային պատերազմի ամենակարևոր պատճառն էին:
Եվ ամենավերջում․
Հայ մեծանուն գործիչ Գարեգին Նժդեհն ասում է․ «Սիրիր պատմությունը։ Պետական գործչի համար բացարձակ անհրաժեշտություն է պատմության ուսումնասիրությունը։ Ցեղի հոգին ճանաչելու համար բավարար չէ իմանալ պատմությունը, պետք է վերապրել այն»։
Պատմահայր Մովսես Խորենացին ասում է․ «Քաջերի սահմանը նրանց զենքն է. որքան կտրի՝ այնքան էլ կտիրի»։ Պատմության իմացությունը կարևոր զենք է»։