Նոր մարտահրավերներին համահունչ՝ մեր քաղաքականությունը պետք է փոփոխության ենթարկվի

Արցախի Հանրապետության կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարի տեղակալ Լեռնիկ Հովհաննիսյանը պատասխանում է «Ապառաժ»-ի հարցերին:

-Հետպատերազմյան շրջանում ինչպե՞ս եք պատկերացնում Արցախում տարվող մշակութային քաղաքականությունը, այն ի՞նչ փոփոխություններ է կրել:

-Բնականաբար, Արցախի բնականոն մշակութային կյանքը 44-օրյա պատերազմից հետո զգալի փոփոխություններ կրեց, նաև առաջացան նոր մարտահրավերներ, հատկապես՝ մշակութային ժառանգության պահպանման հետ կապված: Մենք նյութական և ոչ նյութական մշակութային ժառանգության լուրջ կորուստներ կրեցինք: Մոտ 2000 մշակութային հուշարձաններ մնացին թշնամու կողմից օկուպացված տարածքներում, միևնույն ժամանակ մենք նաև լուրջ կորուստներ ունեցանք ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ասպարեզում, երբ օրինակ ամբողջական շրջան իր պատմական լանդշաֆտով, ուրույն կենցաղով, մշակույթով, ենթաբարբառով (պատմական Դիզակ գավառը՝ Հադրութի շրջանը) մնաց թշնամու օկուպացիայի տակ: Ոչ պակաս ինքնատիպ էր նախկին Վարանդա գավառի վերին ենթաշրջանը, հատկապես նրա նախկին կենտրոն Ավետարանոց գյուղն իր շրջակայքով, նաև Շուշի քաղաքը: Այն նույնպես շատ հետաքրքիր պատմական լանդշաֆտ ունի, իր ուրույն սովորույթներով, իր պատմամշակութային ժառանգությամբ: Սա լուրջ կորուստ էր Արցախի համար, և մենք պետք է համապատասխան քայլեր ձեռնարկենք գոնե ինչ-որ չափով այդ հուշարձանները, մշակութային ժառանգությունը փրկելու համար:

-Իսկ որո՞նք են այդ քայլերը:

-Նյութական մշակութային ժառանգության հետ կապված՝ օկուպացված տարածքներում ոչ միայն միջնադարյան եկեղեցիները, վանական համալիրները, մատուռները, գերեզմանոցները, տապանաքարերը, խաչքարերը, բերդ-ամրոցները, կամուրջներն են ենթարկվում վանդալիզմի ու ոչնչացման, այլ նաև համեմատաբար նոր կառուցված հուշարձանները, մասնավորապես՝ Հայրենական Մեծ պատերազմի զոհերին և Արցախյան առաջին պատերազմում զոհված ազատամարտիկներին նվիրված հուշահամալիրները: Մենք այդպիսի հուշարձանների հիմնահատակ ոչնչացման և վանդալիզմի բազմաթիվ փաստեր ունենք:

Մենք պետք է ամեն ինչ անենք, որ միջազգային հանրությունը Ադրբեջանին զսպելու քաղաքականություն վարի: Մինչև հիմա, բացի մի քանի ոչինչ չասող հայտարարություններից, գործնական քայլեր չեն ձեռնարկվել: Արցախի իշխանությունների կողմից որոշակի քայլեր ձեռնարկվում են, որպեսզի կարողանանք այդ ամենին ինչ-որ չափով հակազդել և քանդման ու պղծման ընթացքը կանգնեցնել:

-Ինչքանո՞վ է ուսումնասիրված օկուպացված տարածքների նյութական ժառանգությունը, արդյո՞ք ունենք կորսված բոլոր պատմամշակութային հուշարձանների տվյալները:

-Այո, հուշարձանների բոլոր պետական ցուցակներն առկա են: Հուշարձանների հայտնաբերումը և վկայագրումը շարունակական գործընթացներ են: Վերջին 30 տարվա ընթացքում հնարավորինս այդ ուսումնասիրությունները կատարել ենք: Իհարկե, չենք ավարտել, բայց հիմնական մասը վկայագրված, պահպանական գոտիները կազմված են: Մինչև 2017թ. 4112 հուշարձանի վկայագրում ենք կազմել: Այդ գործընթացը շատ ավելի վաղ է սկսվել, իսկ 2009թ. նաև սկսվել է  պահպանական գոտիների կազմումը: Մոտ 1400-ից ավելին կազմված են, որը բավականին պատկառելի թիվ է:

Այսօր հիմնական խնդիրն այն է, որ կարողանանք օկուպացված տարածքների հուշարձանների մասին տեղեկատվություն տանք: Տարբեր սոցկայքերից իմանում ենք, թե ինչպիսին է իրավիճակը օկուպացված տարածքներում, տեսնում ենք պղծման, քանդման, վանդալիզմի տեսարաններ և նաև հուշարձանների ուղղափառացման դեպքեր, մասնավորապես՝ Շուշի քաղաքի եկեղեցիների, որը ոչ պակաս վտանգավոր է, քան միջնադարյան մեր մյուս հուշարձանների աղվանացման գործընթացը: Դրա համար Ադրբեջանն օգտագործում է իր ազգային փոքրամասնություններից ուդիներին: Դա իրենց քաղաքականության այն մասնիկն է, որն սկսել են դեռևս 1960-ական թվականներից:

-Մոտ երկու տարի պաշտոնավարել եք՝ որպես նախարար, նաև որոշ ժամանակ փոխնախարար էիք: Ի՞նչ կիսատ թողած գործ ունեք, որ հիմա շարունակում եք:

-Մշակութային քաղաքականությունը չընդհատվող, շարունակական գործընթաց է: Այսօր մարտահրավերները փոխվել են, և հիմնական խնդիրը մեր մշակութային ժառանգության պահպանության, ուսումնասիրության հետ է կապված: Նաև մենք պետք է կարողանանք ճիշտ ներկայացնել մեր մշակութային ժառանգության հետ կապված իրավիճակն աշխարհին: Այսօր համաշխարհային հանրությունը որոշակի անտարբերություն է ցուցաբերում, միաժամանակ Ադրբեջանը բավականին ակտիվ քարոզչություն է ծավալում, խոսում այն մասին, թե իբր այստեղ շատ քիչ բնակչություն է մնացել, թե Լեռնային Ղարաբաղի հարց գոյություն չունի: Սա, բնականաբար, իր որոշակի ազդեցությունն է թողնում: Ճիշտ, համարժեք քաղաքականությամբ պետք է հակազդել այդ ամենին, որպեսզի կարողանանք համաշխարհային հանրությանը ներկայացնել, որ այստեղ մարդիկ ապրում, արարում են, ունեն իրենց ուրույն մշակույթը, որը հայկական մշակույթի մի մասն է կազմում և կրում է այն հայկական ինքնատիպ արժեհամակարգը, որը համայն քրիստոնյա աշխարհի մի մասնիկն է:

-Մասնագիտության բերումով շատ եք ուսումնասիրել Արցախի տարածքում գտնվող հուշարձանները, չափագրել դրանք: Կմտածեի՞ք, որ դրանք մի օր կկորցնենք:

-Անկեղծ ասած, հիմա կարծես թե վատ երազի մեջ լինենք: Ոչ միայն մեր կողմից, այլ ընդհանրապես մեր մասնագետների կողմից թշնամու օկուպացիայի տակ գտնվող տարածքներում կատարված աշխատանքները հիմա մեծ արժեք են ներկայացնում: Դրանք այն վավերագրերն են, որոնք այսօր Ադրբեջանի կողմից տարվող քաղաքականությանը հակազդելու լուրջ զենք են: Այսօր այդ աշխատանքը մեծարժեք նյութ է պարունակում իր մեջ, և մենք ջանասիրաբար պետք է պահպանենք, որպեսզի այդ տարածքների ազատագրումից հետո կարողանանք պատմաճարտարապետական հուշարձանների նախկին տեսքը վերականգնել:

—Ընդհանրապես մի բան կորցնելուց հետո ավելի ես արժևորում: Այս առումով՝ արդյո՞ք մեր վերահսկողության տակ մնացած հուշարձանների նկատմամբ վերաբերմունքը փոխվել է, արդեն այլ աչքո՞վ ենք սկսել նայել դրանց:

-Անկեղծ ասած, մենք միշտ էլ մեկ աչքով ենք նայել, ուղղակի որոշ դեպքերում այդ հուշարձանների նկատմամբ հասարակությունը, նաև տեղական ինքնակառավարման մարմիները որոշակի անտարբեր վերաբերմունք ունեին: Մենք պետք է ավելի արժևորենք մեր հուշարձանները և պահենք-պահպանենք դրանք: Վերականգնման, ուսումնասիրման, տարբեր գործառույթների հետ կապված քայլեր կատարվում են, որոնք մեզ չեն գոհացնում: Չպետք է մոռանալ նաև, որ տարբեր ուսումնասիրություններ իրականացնելու համար կան լուրջ անվտանգային խնդիրներ, սահմանամերձ գոտում հայտնված որոշ վայրերում հնագիտական, գիտահետազոտական աշխատանքներ կատարելը որոշակի դժվարություններ է հարուցում: Սրանք մեկը մյուսի հետ փոխկապակցված խնդիրներ են, որոնք պետք է ժամանակի ընթացքում կարգավորենք:

Հովանավորչական միջոցներով այժմ վերանորոգվում են Ամարասի վանքը, Երիցմանկանց վանքը, այս տարվա մեր ծրագրում ներառված են Բովուրխանի վանական համալիրի շինարարական աշխատանքները, նաև կատարվելու են նոր պահպանական գոտիների, նոր հուշարձանների վկայագրման աշխատանքներ: Սրանք շարունակական բնույթ են ունենալու. պետք է նոր մարտահրավերներին համաշունչ մեր քաղաքականությունը որոշակի փոփոխության ենթարկվի:

-Մի ժամանակ «կորուսյալ հայրենիք» ասելով նկատի ունեինք Արևմտյան Հայաստանը, հիմա այդ կարգավիճակում նոր վայրեր են հայտնվել: Դուք ծնունդով Քարին տակից եք. ի՞նչ զգացողություն եք ունենում ամեն անգամ Ձեր հայրենի գյուղի մոտով անցնելիս:

-Անկեղծ ասած, չեմ կարող բառերով բացատրել այն ապրումները, որ մենք ունենում ենք: Հայրենազրկումից ծանր բան չկա: Դրանք մարդկային անբացատրելի ապրումներ են. կյանքը  լրիվությամբ փոխվում է: Բայց այն զգացողությունն ունեմ, որ մի օր վերադառնալու ենք:

-Շատերը Ձեզ գիտեն՝ որպես պատմաբան, մի մասը՝ որպես դաշնակցական, նախկին նախարար, պատգամավոր: Դուք ձեզ ինչպե՞ս կներկայացնեիք:

-Ես միշտ հպարտանում եմ իմ մասնագիտությամբ՝ ազգագրությամբ: Կարծում եմ, որ որպես մասնագետ ամենամնայուն գործերն արել եմ որպես ազգագրագետ՝ թե Արցախի հանրայինում վարելով «Մեր երկիր» հաղորդաշարը, թե բավականին երկար ժամանակ ուսումնասիրելով, վկայագրելով մեր հուշարձանները, թե մասնակցելով տարբեր գիտական ծրագրերի:

-Իսկ ո՞րն եք համարում Ձեր ամենակարևոր առաքելությունը:

-Ամենակարևոր առաքելությունն է պահպանել մեր պապերի, մեր նախորդ սերնդի թողած արժեհամակարգը, պատմական ժառանգությունը, մեր ազգային ինքնության կարևորագույն հարացույցները: Կարևոր է, որպեսզի կարողանանք ազատության, անկախության այն տեսլականը, գաղափարները, որոնք մեզ ավետել են մեր նախորդ սերունդները, ճիշտ ձևով մատուցել մատաղ սերնդին, և մեր գործունեությամբ մատաղ սերնդին փոխանցենք այն հսկայական մշակութային ժառանգությունը, որն ստեղծվել է մեր երկրում:

-Ի՞նչ գիրք է հիմա Ձեր սեղանին:

-Ճիշտն ասած, միշտ երկու-երեք գիրք եմ կարդում: Այս պահին սեղանիս է Ռուբեն Գալչյանի «Ադրբեջանական պատմաշխարհագրական զեղծարարությունները» գիրքը է, որը վերընթերցում եմ:

-Ձեր կյանքի ամենատխուր օրը:

-2020թ. շատ տխուր օրեր եմ ունեցել, բայց երևի ամենատխուր օրը, երբ հայրենի գյուղս բռնազավթվեց թշնամու կողմից:

-Ձեր նշանաբանը:

-Ազատ, անկախ և միացյալ Հայաստան:

-Ի՞նչն է Ձեզ հիմա ոգևորում:

-Հիմա ոգևորության շատ քիչ առիթներ կան, չեմ կարող ասել:

Հարցազրույցը՝ Տաթևիկ Աղաջանյանի