Արցախի վտանգված մշակութային եւ հոգեւոր ժառանգություն. Երից մանկանց վանք
Մարտակերտի շրջանի ճարտարապետական զարդերից մեկն էլ Երից Մանկանց վանքն է։ Հուշարձանախումբն ամբողջովին ձուլված է անկրկնելի բնությանը, ներկայանալով որպես մի անքակտելի մաս: Այդ համաձուլվածքը մի առանձնակի վեհություն է տալիս ու շոյում այցելուների աչքը:
Վանքը գտնվում է Արցախի Մարտակերտի շրջանի Տոնաշեն գյուղից 10 կմ հարավ-արևմուտք, Մռավ լեռնաշղթայի հարավային անտառածածկ լանջին: Հիմնադրվել է 17-րդ դարի վերջին քառորդում` որպես Գանձասարին հակաթոռ կաթողիկոսության կենտրոն: Երից Մանկանց վանքը 1691-ին կառուցել է Սիմեոն Ա.Խոտորաշենցի հակաթոռ կաթողիկոսը (1675-1704թթ): Ճարտարապետն է Սարգիսը, որի մասին արձանագրությունը գտնվում է ներսում, բեմի հյուսիսակողմ պատին՝ ‹‹Շինաւղ և վարպետ եկեղեցոյս ուստա Սարգիսն յիշեցեք ի Քրիստոս››: Ճարտարապետը ձգտել է քառամույթ գմբեթավոր բազիլիկի հորինվածքով եկեղեցին արտաքուստ նմանեցնել Գանձասարի վանքի Ս.Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցուն:
Երից Մանկանց վանքը ըստ ավանդության նվիրված է Դանիել մարգարեին և նրա ընկերներին: Ըստ Աստվածաշնչի, «Երեք մանուկները» Դանիել մարգարեի երեք ընկերներն են՝ Անանիան, Ազարիան և Միսայելը: Նրանք հրաժարվել են երկրպագել Բաբելոնի Նաբուգոդոնոսոր արքայի կանգնեցրած ոսկե կուռքին, այդ պատճառով էլ արքան հրամայել է նրանց նետել կրակը, սակայն Միքայել հրեշտակապետը հայտնվել և փրկել է հիշյալ բարեպաշտներին: Այդ մասին է վկայում հետևյալ արձանագրությունը. «Մեր աշխատանքը ավարտի հասցրինք՝ աստվածասերների ու ողորմածների միջոցով ու օգնությամբ. սուրբ Դանիել մարգարեի և երեք սուրբ Մանուկների պատվական նշխարքները, որոնք դրված են այստեղ, մեծամեծ հրաշագործություններ են կատարում: Այստեղ այն կառուցվեց մեր փրկության, մեր բազում մեղքերի թողության, մեր հոգևոր ու մարմնավոր ծնողների, ինչպես նաև բոլոր աշխատողների համար. մեզ և վանքի միաբաններին հիշեցե՛ք ձեր սուրբ աղոթքների մեջ»: Ղ. Ալիշանի «Արցախ» աշխատությունում Երից Մանկանցը նշվում է նաև Դանիելի վանք անունով, որը աշխարհացույց քարտեզում գրված է՝ «Քիբերդի Վելի վանք»:
Վանական համալիրը բաղկացած է մեկ եկեղեցուց, սեղանատնից, միաբանների սենյակներից, պաշտպանական կառույցներից ու գերեզմանոցից: Կենտրոնական դիրք է գրավում եռանավ գմբեթավոր բազիլիկ հորինվածքով եկեղեցին, որը կառուցված է սրբատաշ և կոպտատաշ դեղնասպիտակավուն կրաքարով: Տաճարի գմբեթը բարձրանում է չորս հոյակապ, քառակուսի, խաչաձև սյուների և դրանք միմյանց օղակող կամարների վրա: Կամարներն էլ ունեն շեշտված սլաքաձևություն: Եկեղեցին հետաքրքիր է ներքուստ, ընդարձակ դահլիճը, որի վեհությունն ու կատարյալ անդորրությունը ավելի է ընդգծվում դեպի վեր սլացող սյուների շքեղությամբ, աղեղնաձև խաչվող կամարների թեքությամբ, թմբուկի խոշոր լուսամուտներից ներս թափանցող արևի ճառագայթների խորհրդավորությամբ, բեմաճակատի ընդարձակ երկաթագիր վիմագրով, տասնյակ մեծ ու փոքր խաչքարերի, պատուհանների առկայությամբ: Դռան բարավորի քարը ամբողջությամբ քանդակ – հյուսվածք է վիմագրված:
Ավագ խորանի կենտրոնում պահպանվել է վեմ քարը, հյուսիսային պատի մեջ՝ մկրտարանը: Վանքը սալահատակված է, որի արևելյան կեսը պահպանվել է ամբողջությամբ: Եկեղեցու որմերին ագուցված առավել հին թվակիր խաչքարերի առկայությունը վկայում է, տեղում եղած գերեզմանոցի, գուցեև եկեղեցու, կամ մատուռի գոյության մասին:
Կաթողիկոսական ապարանքը տեղադրված է ձորալանջին, և նրա տանիքը վանքի բակի շարունակությունն է կազմում: Բաղկացած է գլանաձև աշտարակից և դրան կից երկու թաղածածակ դահլիճներից: Հյուսիսային կողմում վանքի ուղղանկյուն, թաղածածկ սեղանատունն է` խոհանոցով և նախասրահով: Վանքի շուրջը տարածվում է 17 և 18-րդ դարերի տապանաքարերով գերեզմանոցը:
Համալիրը եղել է պարսպապատ, որից տեղ – տեղ միայն հետքերն են մնացել: Դրանց մի մասը ծածկված է փլվածքներով ու հողի շերտով:
Վանքի տարածքում գտնվող բոլոր շինությունների ներկա վիճակը թույլ է տալիս եզրակացնելու, որ ժամանակին նրանք կրել են տարբեր ինտենսիվության երկրաշարժերի ազդեցությունը:
Երից Մանկանց վանքի հիմնադրումից ի վեր սկսվել է դրա և Գանձասարի կաթողիկոսության հակամարտությունը, որը ստիպել է Ամենայն հայոց կաթողիկոսներին հանդես գալ հաշտարար միջնորդությամբ: 1705թ-ին այստեղ կաթողիկոս է կարգվում Ներսեսը, որի օրոք նոր հակամարտության սկիզբ է դրվում Գանձասարի կաթողիկոս Եսայի Հասան-Ջալալյանի հետ: Սակայն ազատագրական պայքարի մարտիկ Եսային ճիշտ ըմբռնելով ստեղծված իրավիճակի լրջությունը, սկսված ազգային – ազատագրական պայքարը, հաշտվում է Ներսեսի հետ:
Երից Մանկանց վանքը որպես վանք-ամրոց մեծ դեր է խաղացել 18-րդ դարի սկզբին Արցախում ծավալված ազատագրական պայքարում:
1819 թ-ին, հակաթոռ կաթողիկոս Սիմեոն Բ-ի (Սիմեոն Փոքր) մահով, Երից Մանկանց վանքի կաթողիկոսությունը վերացել է:
Մի շարք, տեղում ստեղծված ձեռագրեր փաստում են զարգացած միջնադարում գրչօջախ դարձած եկեղեցու գոյությունը:
1854 թվականին վանքն արդեն չուներ ոչ մի կալվածք, համարյա ամայի էր և խնամվում էր «մուղդուսիների» եկեղեցու աշխարհական սպասավորների կողմից:
1930 թվականին վանքը վնասվել էր երկրաշարժից:
Նախքան 1992 թվականի, ադրբեջանական հրոսակների կողմից վանքի գրավումը, պահպանվում էին վանքի փայտակերտ հին դուռը և վեղարի ծայրին՝ խնձորակի վրա ամրացված խաչը:
Մինչև 2023 թվականի ադրբեջանական ագրեսիան ու Արցախի էթնիկ զտումը վանքը գտնվում էր վերանորոգման փուլում: Հոգևոր կառույցն այժմ օկուպացված ու վտանգված է։
Ա.Հ.