Աղվանից կաթողիկոսության էթնիկ պատկանելիությունը

Աղվանից եկեղեցու սկզբնավորման, անվան բացատրության, եկեղեցու պատկանելիության շուրջ Ադրբեջանի առաջ բերած խնդիրների մասին «Ապառաժ»-ը զրուցել է պատմական գիտությունների թեկնածու, «Հայ Աղվանից եկեղեցին (սկզբնավորումից մինչև մեր օրերը)» աշխատության հեղինակ, Արցախի Հանրապետության կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարի խորհրդական Մելանյա Բալայանի հետ։

Ինչո՞ւ «Հայ Աղվանից եկեղեցի»

Հայ առաքելական եկեղեցու կազմավորման պահից ի վեր նրա կարևոր ու անբաժան մասն է կազմել Աղվանից հոգևոր առաջնորդությունը:

Քրիստոնեությունը Հայաստանի տարբեր հատվածներում, այդ թվում` նաև Արցախում և Ուտիքում, տարածվել է համաժամանակյա։ Թադևոսի 70 աշակերտներից Եղիշան ու Դադին նոր ուսմունքը տարածել են Արցախում և Ուտիքում։ Պետական կրոն հռչակվելուց հետո Հայաստանում քրիստոնեության առավել հիմնավոր տարածումը կապված է Գրիգոր Լուսավորչի անվան հետ։ Նրա գործունեության շրջանակներում ներառված են եղել նաև Արցախը, Ուտիքը։ Քրիստոնեական եկեղեցու կազմավորման ընթացքում ստեղծվել են նաև առանձին եպիսկոպոսություններ։ Ըստ Բաբկեն Հարությունյանի՝ Գրիգոր Լուսավորիչը հիմնել է 36 եպիսկոպոսություններ, որոնցից էր նաև Ամարասի եպիսկոպոսությունը։ Առաջին եպիսկոպոս է կարգվել Գրիգոր Լուսավորչի թոռ Գրիգորիսը։ Վերջինս քրիստոնեություն է քարոզել, ինչպես Հայոց արևելից կողմում, այնպես էլ Կուրից այն կողմ՝ բուն Աղվանքում։ Գրիգորիսը նահատակվել է քրիստոնեության քարոզչության ընթացքում՝ բուն Աղվանքի Վատնյան դաշտում, որտեղից էլ նրա աշակերտները մասունքները բերել ու հուղարկավորել են Ամարասում։ Պատմությանը հայտնի է, որ շուրջ 11 աղվանական ցեղեր նույնպես հարել են քրիստոնեությանը՝ դառնալով հայ առաքելական եկեղեցու հետևորդներ։ Արաբական տիրապետության շրջանում նրանց մի մասն ընդունեցին մահմեդականություն և «լեզգիներ» անվամբ սկսեցին հանդես գալ, իսկ հայ առաքելական եկեղեցու հետևորդները՝ «ուդիներ» անունով։

Արշակունյաց թագավորության անկմամբ և Պարսկաստանի վարչատարածքային քաղաքականության արդյունքում Մեծ Հայքի Արցախ և Ուտիք նահանգները, որոնք պատմական սկզբնաղբյուրներում հայտնի են նաև «Հայոց Արևելից կողմեր», «Հայոց Արևելից նահանգներ» անուններով, 462 թվականին Աղվանքի մարզպանության մեջ ընդգրկվելուց հետո կոչվել են նաև Աղվանք կամ Հայ Աղվանք։ Հայոց Արևելից նահանգները բուն Աղվանքից տարբերակելու ակնհայտ մտայնությամբ թե վաղ միջնադարյան, թե հետագա ժամանակների հեղինակներն օգտագործել են նաև «Հայ Աղվանք», «Աղվանք կամ խորին աշխարհ Հայոց» տերմինները։ Այսպիսով՝ պատմական սկզբնաղբյուրներում հայտնվել է նաև «Հայկական Աղվանք» հասկացությունը, որն ակնհայտորեն գործածական է դարձել նաև համապատասխան հոգևոր առաջնորդության համար։

Աղվանից կաթողիկոսության կազմավորումը

Քրիստոնեության հետագա քարոզչության ու արմատավորման արդյունքում եպիսկոպոսական կենտրոններ են հիմնվել նաև բուն Աղվանքում, մասնավորապես՝ նաև Աղվանից թագավորության մայրաքաղաք Կապաղակում: Քաղաքական և դավանաբանական տարբեր ազդեցություններով պայմանավորված՝ 552թ. հայոց կաթողիկոսի նախաձեռնությամբ ժողով է գումարվել Պարտավում, և ստեղծվել է պատմության մեջ հայտնի Աղվանից կաթողիկոսությունը, և առաջին կաթողիկոս է ընտրվել Աբասը, որը Մեծառանից Հակոբավանքի առաջնորդն էր։

Բուն Աղվանքի և Հայոց Արևելից կողմանց եպիսկոպոսությունների միավորման արդյունքում կազմավորված Աղվանից կաթողիկոսության առաջնորդների նստավայրը դարձավ Մեծ Հայքի Ուտիք նահանգի Պարտավ քաղաքը, որը աղբյուրների մատնանշմամբ՝ վաղնջական ժամանակներից ի վեր հայաբնակ է եղել: Պարտավում հաստատված նորահաստատ առաջնորդության պաշտոնական լեզուն, պատմական աղբյուրների անառարկելի վկայակոչմամբ, հայերենն էր: Հիշյալ փաստը հաստատող վկայությունները բազմաթիվ ու բազմատեսակ են՝ Աղվանից հոգևոր կենտրոններում ստեղծված բազմահազար ձեռագիր հիշատակարաններ, եկեղեցիների ու վանքերի տարածքներում առկա հազարավոր վիմագրեր, եկեղեցական այլազան վավերագրեր։

Պարտավում աթոռակալել են Արցախի և Ուտիքի, միայն մեկ դեպքում՝ բուն Աղվանքի, հոգևոր կենտրոններից ընտրված 19 կաթողիկոսներ:

Աղվանից կաթողիկոսության վերացումը

Քաղաքական իրադարձությունների պատճառով 8-րդ դարի վերջերից սկսվում է Հայ Աղվանից կաթողիկոսության «աստանդական» շրջանը: Կաթողիկոսության կենտրոնը մի քանի անգամ տեղափոխվում է։ 13-14-րդ դարերում տեղակայվել էր Մեծառանից կամ Ս. Հակոբավանքում, որտեղից էլ 14-րդ դարում տեղափոխվել ու հաստատվել է Արցախի Խաչեն գավառի հոգևոր կենտրոն Գանձասարի վանքում: Գանձասարի վանքում կաթողիկոսական աթոռի հաստատվելուց հետո Հայ Աղվանից կաթողիկոսությունը ձեռագրերում ու հիշատակարաններում առավելապես ներկայացված է Գանձասարի կաթողիկոսություն անվամբ:

15-րդ դարից Աղվանից կաթողիկոսությունը բաժանվում է երկու ճյուղերի՝ Ճալեթի և Գանձասարի: Ճալեթը, որպես կաթողիկոսանիստ, գործեց 15-16-րդ դարերում, այնուհետև վերածվեց Շաքի գավառի թեմական առաջնորդանիստի և այդ կարգավիճակում գործեց մինչև 1826 թվականը: Իսկ Գանձասարի աթոռը առավել հիմնավոր ու կենսունակ էր և գործեց մինչև 1815թ.: 1813թ. Գյուլիստանի պայմանագրով Ղարաբաղն անցավ ռուսական կայսրության տիրապետության տակ, իսկ Արևելյան Հայաստանի մյուս մասը մնաց Պարսկաստանի տիրապետության տակ։ Հայ Աղվանից վերջին կաթողիկոս Սարգիս Հասան Ջալալյանցը 1815 թ. պաշտոնապես հայտարարվեց Արցախի արքեպիսկոպոս կամ մետրոպոլիտ: Աղվանից կաթողիկոսությանը ենթակա թեմերը միավորվում և կազմում են մետրոպոլիտություն՝ ի հոգևորս ենթակա մնալով Ամենայն Հայոց կաթողիկոսությանը:

1836թ. մարտի 11-ի՝ Ռուսական կայսրության կողմից հաստատված եկեղեցական նոր կանոնադրությամբ Ղարաբաղի թեմակալ կենտրոնը դարձավ Շուշին: Ղարաբաղի Հայոց հոգևոր թեմի մեջ ներառված էին նաև Շաքի և Թալիշ գավառները: Այս հանգամանքը ընդգծված է նաև Ղարաբաղի թեմի առաջնորդի տիտղոսներում. «Արքեպիսկոպոս Աղուանից», «Արքեպիսկոպոս Արցախայ, Շաքուայ և Թալիշի»:

Սակայն հոգևոր կյանքի վերընթացն ընդհատվեց 1918-21 թթ. տեղի ունեցած քաղաքական իրադարձությունների հետևանքով, որոնք միանգամայն այլ ընթացք հաղորդեցին Հայ առաքելական եկեղեցու, մասնավորապես՝ Արցախի թեմի գործունեության ու, վերջին հաշվով՝ գոյության առումով: 1921 թ. Խորհրդային Ադրբեջանին ապօրինաբար բռնակցված Հայոց Արևելից կողմերի՝ Արցախի և Ուտիքի, հոգևոր կենտրոնների ոչ միայն գործունեությունն էր բացառված, այլև նրանց ֆիզիկական գոյությունը: Ադրբեջանի համար Հայ Առաքելական եկեղեցին լուրջ խոչընդոտ էր հնագույն ժամանակներից ի վեր հայաբնակ տարածքների բռնայուրացման ճանապարհին: 1933թ. փակվեց Ղարաբաղի հայոց հոգևոր թեմը և միայն 1980-ական թվականներին սկսված Արցախյան ազգային-ազատագրական շարժման արդյունքում՝ 1989 թ. սեպտեմբերին Ամենայն Հայոց երջանկահիշատակ Վազգեն Ա կաթողիկոսի հայրապետական կոնդակով վերաբացվեց Արցախի հոգևոր թեմը: Թեմակալ առաջնորդարանը սկզբում հաստատվեց Գանձասարի Ս. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցում: 1992 թ. Շուշիի ազատագրումից հետո այն տեղափոխվեց ու վերստին վերահաստատվեց Շուշիում՝ Ղազանչեցոց Ս. Ամենափրկիչ Մայր տաճարում:

Աղվանից եկեղեցու պատկանելիության հարցի շուրջ

Հատկապես վերջին հայտնի քաղաքական իրադարձություններից հետո աննախադեպ ծավալներ են ընդունել Ադրբեջանի կողմից Հայոց արևելից Արցախ և Ուտիք նահանգների պատմական տարածքներում հայկական ծագման քրիստոնեական արժեքների մի կողմից՝ յուրացման՝ դրանք առավելապես «աղվանական» հայտարարելու և «սեփականաշնորհելու» միջոցով, մյուս կողմից՝ ուղղակի ոչնչացման նպատակային ձեռնարկները։ Այդ պայքարը թեժացել է ոչ թե 2020թ. պատերազմից հետո, այլ 1921թ. հետո, երբ Արցախն ու Ուտիքը բռնակցվել են Ադրբեջանին, և հայ առաքելական եկեղեցին դիտվում էր որպես հակաադրբեջանական պայքարի կենտրոն։ Ադրբեջանն ամեն կերպ աշխատում էր վերացնել հայկական եկեղեցին։ Հայտնի են բազմաթիվ դեպքեր, երբ մեր եկեղեցիներն ուղղակի փակվեցին, եկեղեցականների նկատմամբ ամենադաժան կերպով հաշվեհարդար տեսան։ Եվ այս քաղաքականությամբ Ադրբեջանը հասավ նրան, որ 1933թ. ընդհանրապես փակվեց Ղարաբաղի հայոց հոգևոր թեմը։ Որոշ ժամանակ անց, երբ Խորհրդային Միությունում փոխվեց վերաբերմունքը, պատմամշակութային ժառանգությունը պահպանելու ուղղությամբ քայլեր ձեռնարկվեցին։ Եկեղեցին հայտնվեց պետության հովանու ներքո, բայց զուտ որպես պատմաճարտարապետական հուշարձան։ Այս ընթացքում արդեն Ադրբեջանը փոխեց վերաբերմունքը և 1960-ական թվականներից արդեն «աղվանական» տեսությունն է մեջտեղ բերում։ Կարող եմ վստահաբար ասել, որ ընդհուպ մինչև 1960-ական թվականները որևէ վիճաբանություն չկար, թե Աղվանից եկեղեցին էթնիկ տեսանկյունից ում է պատկանում։ Դրանք առաջացան քաղաքական պայմանների ազդեցությամբ։ Ցավալի է, որ երբեմն իշխող վերնախավերը, պետություններն ուզում են պատմությունը ծառայեցնել իրենց շահադիտական նկրտումներին։ Այստեղ ցանկանում եմ մեջբերել պատմական գիտությունների դոկտոր Վ. Շնիրելմանի այն խոսքերը, որ ադրբեջանցիները վերջիվերջո պիտի կողմնորոշվեն՝ իրենք թուրքերի հետնորդնե՞րն են, թե՞ աղվանների։

2020 թ. սեպտեմբերի 27-ին Ադրբեջանի կողմից սկսված չարաբաստիկ պատերազմը նոր արհավիրքներ պատճառեց արցախահայությանը: Էթնոմշակութային ցեղասպանական քաղաքականությունն իր ողջ էությամբ ու դաժանությամբ կիրառվեց ինչպես պատերազմի ժամանակաընթացքում, այնպես և հրադադարի հաստատումից հետո և շարունակվում է առ ներկա ժամանակները:

Հայկական հուշարձանների ոչնչացման, հուշարձաններից հայատառ գրությունների վերացման մասին Ադրբեջանի նախագահի հրահանգները հայկական մշակութային ժառանգության նկատմամբ բացահայտորեն իրականացվող վանդալիզմի քաղաքականության աներկբա ապացույցներ են, իսկ Դադիվանքում, Ծիծեռնավանքում և Ադրբեջանի տիրապետության տակ հայտնված հայկական մյուս հոգևոր կենտրոններում ուդի հոգևորականների կողմից իրականացվող «եկեղեցական», իրականության մեջ թատերական ներկայացումները՝ հայկական հոգևոր-կրոնական ժառանգության նենգափոխման ու անթաքույց յուրացման փաստեր: Հայ Առաքելական եկեղեցու հոգևոր ենթակայությամբ վաղ միջնադարյան ժամանակներից ի վեր գործող Հայ Աղվանից կաթողիկոսության հոգևոր կենտրոնների՝ Ծիծեռնավանքի, Սպիտակավանքի, Գտչավանքի, Դադիվանքի և բազում այլ եկեղեցիների պատերին առկա հայերեն բազմահազար վիմագրերն ու նրանց ներկայացրած տեղեկատվությունն այլևս ջնջելն անհնար է, իսկ դրանք ոչ հայկական ներկայացնելուն ուղղված բեմադրությունները՝ անիմաստ ու անտրամաբանական:

Մեզ մոտ գիտական այս ուղղությունը պիտի պետության ուշադրության կենտրոնում լինի, ինչը, ցավոք սրտի, այդպես չէ, երբեմն նույնիսկ անուշադրության է մատնված։ Ինչքան էլ որ ճշմարտությունը կա, պատմական փաստերն առկա են, բայց այդ փաստերը պետք է տեղեկատվական դաշտում նույնպես հասանելի լինեն թե՛ հայ, թե՛ միջազգային հանրությանը. այս առումով՝ պետք է ավելի լուրջ աշխատանքներ իրականացվեն։

Զրուցեց Տաթևիկ Աղաջանյանը