Թուրքիան, որպես անվերահսկելի սպառնալիք, միջազգային անվտանգությանն ու խաղաղությանը
2016թ. հուլիսի 15-ը՝ հեղաշրջման փորձի ձախողված օրը, կարելի է համարել Թուրքիայի նորագույն պատմության հերթական շրջափուլի պայմանական մեկնակետ, որը որակական փոփոխությունների առիթ և պատճառ դարձավ այդ երկրի ներքին և արտաքին քաղաքական ուղեգծերի համար՝ Անկարային դարձնելով մերօրյա աշխարհի ամենախնդրահարույց և վտանգավոր դերակատարներից մեկը։ Առանց չափազանցության՝ Թուրքիային կարելի է դիտարկել որպես անցյալ 4 տարիներին միջազգային գործող իրավակարգը, միջազգային իրավունքի հիմնարար սկզբունքներն ու նորմերն ամենից հաճախ կոպտագույնս ոտնահարած երկիրը։
Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի դեմ կազմակերպված հեղաշրջման փորձի տապալման իրողությունը թուրքական իշխանությունները բավականաչափ հմտորեն օգտագործեցին երկրի ներսում քաղաքական ընդդիմությանը ճնշելու, այլախոհությանը պատժելու, մարդու հիմնարար իրավունքներն ու ազատությունները սահմանափակելու նպատակով՝ առավել ամրապնդելով Ռ.Թ. Էրդողանի միահեծան դիրքերը երկրի կառավարման համակարգում։ Այս միտումն ամրագրվեց նաև իրավական առումով՝ 2017թ. ապրիլի 16-ին տեղի ունեցած սահմանադրական հանրաքվեի արդյունքում կառավարման ձևի փոփոխությամբ՝ խորհրդարանականից նախագահականի անցմամբ։ Նման բարենպաստ իրավիճակում Էրդողանի վարչակարգը հակաահաբեկչական պայքարի քողի ներքո զանգվածային «որս» սկսեց տարատեսակ հակառակորդների դեմ միաժամանակ մի քանի ուղղություններով՝ նախկին գաղափարակից կրոնական գործիչ Ֆեթուլլահ Գյուլենի ձևավորած ցանցի՝ Գյուլենական համայնքի (հեղաշրջման փորձից հետոիշխանական քարոզչությամբ սկսեցին անվանել «Ֆեթուլլահական ահաբեկչական կազմակերպություն»՝ FETÖ), ուժային կառույցների, քրդական կազմակերպությունների ներկայացուցիչների դեմ։
Անհաջող հեղաշրջման փորձին հաջորդած շրջանում ձերբալալվել, ազատազրկվել են հազարավոր զինծառայողներ, քաղաքական գործիչներ, այլախոհներ, լրագրողներ, փակվել են տարաբնույթ կազմակերպություններ, լրատվամիջոցներ և այլն։Նաև երկրի ներսում իրականացվող թիրախային կոշտ պայքարի, դրան զուգահեռ՝ տնտեսական լրջագույն խնդիրների հարցում մշտական դժգոհություններից սեփական հանրությանը շեղելու նպատակով Էրդողանի վարչակարգn սկսեց վարել ավելի հավակնոտ, ագրեսիվ և ապակայունացնող քաղաքականություն հարակից գրեթե բոլոր տարածաշրջաններում՝ Մերձավոր Արևելքում, Հարավային Կովկասում, Արևելյան Միջերկրածովյան տարածաշրջանում։ Որպես դրա գաղափարական հենք ընդունվեցին հետևյալ երեք սկզբունքները՝ նեոօսմանիզմը, պանթյուրքիզմը, պանիսլամիզմը։
Անկարայի նման քաղաքականության իրացման համար բարենապաստ միջավայր էր ստեղծում նաև միջազգային իրադրությունը։
Մի կողմից՝ ԱՄՆ-ում Դոնալդ Թրամփի գլխավորած վարչակազմի մերձավորարևելյան քաղաքականության առաջնահերթություններն էին, որոնց հիմքում դաշնակիցների հետ հարաբերություններն առնվազն չվնասելու միջոցով սեփական տնտեսական շահերի հետապնդումն էր, ինչպես նաև՝ Իսրայել պետության անվտանգության առավել ամրապնդումը։
Ընդ որում, Վաշինգտոնի նման քաղաքականությունը և նրա առանձին դրսևորումները (օրինակ՝ Իրանի միջուկային համաձայնագրից միակողմանի դուրս գալը, Իրաքի, Սիրիայի քրդերի խնդիրները, ամբողջական Երուսաղեմն Իսրայելի մայրաքաղաք ճանաչելու և ԱՄՆ-ի դեսպանատունն այնտեղ տեղափոխելու, Գոլանի բարձունքների նկատմամբ Իսրայելի գերիշխանության ճանաչման վերաբերյալ որոշումները) սկզբունքային տարաձայնություններ էին առաջացրել ԱՄՆ-ԵՄ հարաբերություններում՝ պատճառ դառնալով տարածաշրջանային կարևոր գործընթացների վերաբերյալ Արևմուտքի միասնական դիրքորոշման բացակայության համար։ Մյուս կողմից՝ Թուրքիա-Արևմուտք (բայց ոչ՝ Էրդողան-Թրամփ) հարաբերություններում ծագած լարվածությունից փորձում էր հնարավորինս օգտվել Ռուսաստանը՝ ինչպես երկկողմ օրակարգի մի շարք հարցերում խորացնելով հարաբերությունները, այնպես էլ հակամարտությունների տարբեր գոտիներում, Անկարայի հետ համագործակցությամբ, հասնելով որոշակի ստատուսքվոյի՝ փոխադարձ շահերի ճանաչմամբ: Նպատակը Թուրքիային «Արևմուտքից կամ ՆԱՏՕ-ից կտրելն» էր։
Վերոնշյալի համատեքստում սեփական երկրի դերը լավագույնս գնահատում էր Էրդողանի վարչակարգը՝ շատ հաճախ սեփական խաղը խաղալով, սեփական շահերն առաջ մղելով և ինչպես դաշնակիցներին ու գործընկերներին, այնպես էլ հակառակորդներին կատարված փաստի առջև կանգնեցնելով(«Մի գիշեր հանկարծակի կգանք»՝ Ռ.Թ. Էրդողանի հայտնի արտահայտության տարամաբանության շրջանակում)։ Թուրքիայի նման գործելաոճի դրսևորումները պարբերաբար, մեկը մյուսին հաջորդելով, ապակայունացրել են հակամարտությունների տարաբնույթ գոտիները։
Անկարան այս քաղաքականությունը վարում էր հստակ մարտավարությամբ։ Թուրքիայի շահերի գոտի հանդիսացող որևէ տարածաշրջանային կամ ներպետական սառեցված, ակտիվացած կամ նոր ծագած հիմնախնդրում Թուրքիան իր միանշանակ, վճռորոշ և համակողմանի աջակցությունն էր առաջարկում հակամարտ կողմերից մեկին։ Ստանալով գործելու հնարավորություն՝ առավելագույնս նպաստումէր իր հովանավորյալ դերակատարի դիրքերի բարելավմանը՝ զուգահեռաբար ապահովելով սեփական ռազմական, ռազմավարական, քաղաքական և տնտեսական ազդեցությունը հակամարտության տվյալ գոտում։ Նշված սցենարների բնորոշող օրինակներ են Կատարի, սիրիական, լիբիական, պաղեստինաիսրայելական, ԼՂ հակամարտությունները, որոնցում Անկարայի ներգրավումն որակական փոփոխություն մտցրեց ինչպես հակամարտությունների բովանդակության, այնպես էլ այլ արտաքին դերակատարների միջամտության հնարավորությունների հարցում։
Հովանավորյալ դերակատարներին ցուցաբերվող աջակցությունը, կախված հակամարտության բնույթից, ենթադրում էր քայլերի հետևյալ հաջորդականությունը:
1.Ֆորմալ դերակատարների դեպքում(պետություն, կառավարություն) անհրաժեշտ երկկողմ իրավական բազայի ստեղծում՝ փոխօգնության պայմանագրի, աջակցության հայցի, ռազմական համագործակցության հուշագրի կամ այլ բնորոշ փաստաթղթի ստորագրման տեսքով և այլն։ Ոչ ֆորմալների պարագայում՝ հակաահաբեկչական պայքարի կամ մարդասիրական իրավունքի նորմերի պաշտպանության հիմքով ռազմական միջամտության համար անհրաժեշտ միջավայրի արհեստականորեն ստեղծումը։
2. Թուրքական ԶՈւ-ի, հատուկ ծառայությունների ներկայացուցիչներին, հետախուզության, ռազմական ոլորտի մասնագետներին անհրաժեշտության դեպքում նաև ռազմաբազայի ստեղծման պայմանավորվածության հիմքով ԶՈւ ստորաբաժանումներ գործուղելու, սպառազինության մատակարարման և դրանց՝ զինված գործողություններին տարբեր հարթություններում ներգրավելու միջոցով։
3.Հատկապես Սիրիայի հյուսիսում հովանավորյալ մի շարք ընդդիմադիր խմբավորումների զինյալների, փախստականների ճամբարներից վարձկանների հավաքագրման և շուրջ 500-2000 դոլար ամսական աշխատավարձով տարբեր հակամարտությունների գոտիներում ներդրման եղանակով, որպես «թնդանոթի միս», կամ հատուկ հանձնարարությունների իրականացման գործում կիրառելու նպատակով։
Ընդհանուր առմամբ, Թուրքիայի նման գործելաոճը գագաթնակետին հասավ 2019թ. հոկտեմբերից 2020թ. նոյեմբերն ընկած ժամանակահատվածում, երբ Անկարան հաջորդաբար նախաձեռնեց կամ մասնակցեց հիմնախնդրի ակտիվացման գործընթացների, ռազմական գործողությունների Սիրիայում, Լիբիայում, Արևելյան Միջերկրականում, Իրաքում, Արցախում՝ ձգտելով և, ըստ էության, նաև հնարավոր առավելագույն ձեռքբերումների հասնելով գրեթե բոլոր հակամարտությունների գոտիներում, իհարկե նաև ապակայունացնելով տարբեր տարածաշրջաններ, վտանգելով միջազգային խաղաղությունն ու անվտանգությունը, հանգեցնելով նաև մարդասիրական աղետի և, մեծ հաշվով, մնալով անպատիժ։
Թուրքիայի գործողությունները Սիրիայում
Թուրքական իշխանություններին հաջողվեց լրջագույն ռազմավարական և անվտանգային խնդիրներ լուծել Սիրիայի հյուսիսում։ 2019թ. հոկտեմբերի 9-ին Թուրքիայի ԶՈւ-ը, հովանավորյալ սիրիական ընդդիմադիր խմբավորումների ներգրավմամբ, Սիրիայի հյուսիս-արևելքում քրդական ինքնավար կազմավորման դեմ սանձազերծեց «Խաղաղության ակունք» կոդային անվանումըն ստացած ռազմագործողությունը, որով փաստացի, «անվտանգության գոտու» քողի ներքո, սեփական ռազմական ներկայությունն ապահովեց նաև Եփրատ գետից արևելք ընկած հատվածում։ Այս գործողությունը, որոշ առումով, շարունակությունն էր 2016թ. օգոստոսից 2017թ. մարտ ամիսներին Սիրիայի հյուսիսում, Ազզազ-Ջարաբլուս գոտում, «Եփրատի վահան», ինչպես նաև 2018թ. հունվար-մարտ ամիսներին Աֆրինի շրջանում իրականացված «Ձիթենու ճյուղ» ռազմագործողությունների, որոնց նպատակն էր դեռևս 2014թ. Սիրիայի քրդերի կողմից երկրի հյուսիսում, Թուրքիային սահմանակից շրջաններում, հռչակված 3 ինքնավար կանտոնների (շրջաններ)՝ Աֆրինի, Քոբանիի և Ալ-Ջազիրայի միջև ուղիղ ցամաքային կապի խափանումը։
Հոկտեմբերի 17-ին Անկարայում ամերիկա-թուրքական, ապա հոկտեմբերի 22-ին Սոչիում ռուս-թուրքական համաձայնություններից հետո, որոնց արդյունքում փաստացի դադարեցվեց «Խաղաղության ակունք» գործողությունը, թեկուզ մասնակիորեն, բայց Անկարային հաջողվեց իրականացնել առնվազն իր ունեցած պլան մինիմումը. փաստացի տապալվեց առնվազն քրդական լայն ինքնավարության ձևավորման տեսլականը, ինչպես նաև երաշխավորվեց թուրքական ԶՈւ-ի ազդեցությունն արդեն նաև Սիրիայի այդ հատվածում։ Ինչ խոսք, անհավանական էր Անկարայի առաջ քաշած թուրք-սիրիական սահմանի, Եփրատից արևելք ընկած, ընդհանուր շուրջ 450 կմ երկայնքով տարածքում 32 կմ խորությամբ լիովին սեփական վերահսկողությամբ անվտանգության գոտու ձևավորման նախագիծը, որտեղից պետք է դուրս բերվեին քրդական «ահաբեկչական» խմբավորումները, և որտեղ ծրագրվում էր բնակեցնել Թուրքիայի տարածքում ապաստանած, ըստ իրենց տվյալների, ավելի քան 3,5 մլն սիրիացի փախստականներին՝ դրանով նաև բնական պատնեշ ձևավորելով քուրդ ժողովրդի երկու՝ Սիրիայի և Թուրքիայի հատվածների միջև: Բայց և այնպես, սեփական ռազմագործողությամբ Անկարան մերժեց նաև քրդերի առանցքային դաշնակցի՝ ԱՄՆ-ի կողմից իրեն պարտադրվող անվտանգության գոտու տարբերակը՝ 10-15 կմ խորությամբ, համատեղ վերահսկողությամբ։ Իսկ ԱՄՆ-ի ներկայությունն այդ տարածաշրջանում միանշանակորեն ենթադրում էր քրդական կառույցների հանդեպ սկզբունքային հովանավորություն՝ քրդերի համար նախընտրելի կարգավիճակով:
Արդյունքում, թեպետ Թուրքիային հաջողվեց հասնել իր ծրագրած անվտանգության գոտու ձևավորմանը՝ շուրջ 450-ից ընդամենը 120 կմ երկայնքով, բայց՝ զուգահեռաբար կարողացավ լուծել մի շարք ռազմավարական խնդիրներ: Ընդհատվեց Սիրիայում քրդական երեք կանտոններից երկուսի՝ Եփրատ գետից արևելք գտնվող Քոբանիի և Ալ-Ջազիրայի միջև (առաջինը՝ Աֆրինը 2018թ. մարտից անցել է Անկարայի փաստացի վերահսկողության ներքո) ուղիղ կապը՝ միջանկյալ շրջաններում ստվարաթիվ սիրիացի փախստականներ բնակեցնելու հնարավորությամբ: Բացի այդ՝ սիրիական բանակի և Ռուսաստանի դերակատարման մեծացմամբ, գոնե առժամանակ, նվազագույնի հասցվեց «Ռոժավայի»՝ Սիրիական Քրդստանի ստեղծման հնարավորությունը, որը սիրիական հակամարտությանը Թուրքիայի միջամտելու առանցքային դրդապատճառներից մեկն էր։
Հաջորդը 2020թ. փետրվարի 27-ից մարտի 6-ը Սիրիայի հյուսիս-արևմտյան Իդլիբ նահանգում Թուրքիայի նախաձեռնած արդեն չորրորդ՝ «Գարնանային վահան» կոդային անվանումով ռազմագործողությունն էր։ Դրա նպատակը 2020թ.սկզբից սիրիական կառավարական ուժերի և նրանց դաշնակիցների կողմից կրկին ակտիվացած, 2017թ. մայիսին սիրիական հակամարտության կարգավորմանը միտված, «Աստանայի ձևաչափով» նախատեսված 4 դեէսկալացիոն գոտիներից վերջինի՝ Իդլիբ նահանգի և հարակից որոշ շրջանների վերջնական ազատագրման ռազմագործողության կասեցումն էր։ Այս գործողությունը դադարեցվել էր դեռևս2018թ. սեպտեմբերի 17-ին Սոչիում Ռուսաստանի և Թուրքիայի նախագահների հանդիպման ժամանակ ստորագրված հուշագրի արդյունքում հաստատված հրադադարի ռեժիմով: Ըստ այդմ՝ Թուրքիան պարտավորվում էր զատել շրջանում գործող ահաբեկչական և չափավոր ընդդիմադիր խմբավորումներին, իսկ ռուս և թուրք զինվորականները համատեղ դիտարկելու էին ապառազմականացված գոտում հաստատված հրադադարի ռեժիմը: Մինչդեռ հուշագրին հաջորդած շուրջ 1,5 տարվա ընթացքում Անկարան այդպես էլ չէր կարողացել իրականացնել ստանձնած պարտավորությունները։ Ընդ որում, հարկ է նշել, որ Անկարայի կողմից հերթական ռազմական սրացման հետևանքով արձանագրվեց աննախադեպ լարվածություն սիրիական հակամարտության ողջ ընթացքում թուրք-սիրիական երկկողմ հարաբերություններում, որն ուղղակիորեն անդրադաձավ նաև Թուրքիա-Ռուսաստան, Թուրքիա-Իրան հարաբերությունների վրա՝ հանգեցնելով խորքային հակասությունների և դրանց դրսևորումների՝ հատկապես քաղաքական և հռետորաբանական հարթություններում: Թուրքիայի ռազմագործողությունը դադարեցվեց մարտի 5-ին Մոսկվայում տեղի ունեցած ռուս-թուրքական բարձր մակարդակի բավականին բարդ, շուրջ 6 ժամ տևողությամբ, բանակցություններից հետո ստորագրված արձանագրությամբ։ Դրա արդյունքում, ըստ էության, Թուրքիային հաջողվեց հասնել Իդլիբի ազատագրման ռազմագործողության կասեցմանը և սեփական դիրքերի պահպանմանը՝ առժամանակ ընդհատելով սիրիական հիմնախնդրի՝ վերջին ռազմական թնջուկի հանգուցալուծման գործընթացը, որից հետո միայն հնարավոր կլինի անցում կատարել խաղաղ կարգավորման շրջափուլ:
Թուրքիայի ներգրավումը լիբիական հակամարտության մեջ
2019-2020թթ. լիբիական հակամարտությունն որակապես նոր փուլ թևակոխեց մասնավորապես մի շարք արտաքին դերակատարների առավել ակտիվ դերակատարման հետեւանքով։ Երկու հիմնական հակամարտ կողմերից մեկին՝ մայրաքաղաք Տրիպոլիում գործող, ՄԱԿ-ի կողմից ճանաչված, Լիբիայի ազգային համաձայնության կառավարությանը (ԱՀԿ), աջակցում են Թուրքիան, Կատարը, իսկ երկրի արևելյան շրջանները վերահսկող Լիբիական ազգային բանակին (ԼԱԲ)՝ Ռուսաստանը, Ֆրանսիան, ԱՄԷ-ն, Եգիպտոսը, Սաուդյան Արաբիան և այլն։
2019թ. ապրիլի սկզբին ԼԱԲ-ը Խալիֆա Հաֆթարի հրամանատարությամբ հարձակում նախաձեռնեց մայրաքաղաք Տրիպոլիի դեմ, որը Թուրքիայի միջամտության հետևանքով փաստացի ձախողվեց։ ԱՀԿ-ն, ըստ էության, Անկարայի ապօրինի՝ ՄԱԿ-ի կողմից հայտարարված բեռնարգելքի խախտմամբ զանգվածային ռազմական մատակարարումների, սիրիացի վարձկանների ներգրավման շնորհիվ կարողացավ ոչ միայն տապալել ռազմագործողությունը, այլև հետագայում բարելավել սեփական դիրքերը։
Ռազմական հարթությունում Թուրքիայի և ԱՀԿ-ի գործողությունները համակարգվում էին հիմնականում Թուրքիայի Ազգային հետախուզական կազմակերպության (MIT) կողմից։ Թուրքիայի իշխանություններն իրենց ցուցաբերած վճռորոշ աջակցությունն ԱՀԿ-ին ավելի ուշ «վաճառեցին» բավականաչափ թանկ գնով՝ ստանալով ռազմավարական, քաղաքական, ֆինանսատնտեսական, էներգետիկ ոլորտներում էական ձեռքբերումներ։
Արդեն 2019թ. նոյեմբերի վերջին Թուրքիայի ու Լիբիայի (ԱՀԿ) կառավարությունների միջև ստորագրվեցին Ծովային սահմանների հստակեցման և Անվտանգության ու ռազմական համագործակցության մասին համաձայնագրերը։ Ծովային համաձայնագիրը վերաբերում էր Միջերկրական ծովում երկու երկրների միջև ծովային գոտիների սահմանագծման խնդրին, ինչպես նաև միջերկրածովյան ափերի միջակայքում բացառիկ տնտեսական գոտու (ԲՏԳ) ստեղծմանը։ Այս փաստաթղթով, ըստ էության, Անկարան հավակնություններ դրսևորեց Միջերկրական ծովի տվյալ հատվածում գտնվող Հունաստանի ԲՏԳ-ի դեմ։
Նման քայլով Թուրքիան նպատակ էր հետապնդում, ինչպես միջերկրածովյան տարածաշրջանում գերակայություն ապահովելուն միտված «Կապույտ հայրենիքի» (Mavi Vatan) ռազմավարության առարկայացմանը, Միջերկրական ծովում սեփական ԲՏԳ-ի միակողմանի ընդլայնման եղանակով, այնպես էլ Իսրայելի, Հունաստանի ու Կիպրոսի կողմից նախաձեռնված EastMed գազատարի կառուցման ծրագրի տապալմանը, որով նախատեսվում է այդ երկրներից արդյունահանվելիք գազը հասցնել Եվրոպայի հարավ (Իտալիա)՝ Թուրքիայի տարածքը շրջանցելով։ EastMed-ի կառուցումը մեծ հարված է թե՛ գազային խոշոր հանգույց դառնալու, թե՛ գազի մատակարարման սեփական աղբյուրները դիվերսիֆիկացնելու Անկարայի ծրագրերին։
Ռազմական համագործակցության մասին պայմանագիրն ենթադրում էր ԶՈւ և ոստիկանական առանձին ստորաբաժանումների ուսուցում ու նախապատրաստում, երկու երկրների զինվորականների փոխհարաբերությունների ամրապնդում և այլն։ Իսկ արդեն 2020թ. հունվարի 2-ին, համաձայն Ֆայիզ ալ-Սարաջի գլխավորած ԱՀԿ-ի կողմից ռազմական աջակցության վերաբերյալ պաշտոնական խնդրանքի, Թուրքիայի խորհրդարանն ընդունեց Լիբիա ԶՈւ ուղարկելու մասին օրինագիծը՝ համաձայն երկրի Սահմանադրության 92-րդ հոդվածի։
Իրավական անհրաժեշտ ընթացակարգերի ապահովումից հետո, ըստ էության, Ռ.Թ.Էրդողանի վարչակարգի ձեռքերն ավելի ազատվեցին Լիբիայում։ Թուրքիայի ներգրավվածությունն արաբական այդ երկրում դրսևորվեց ինչպես թուրք զինծառայողների, ռազմական խորհրդատուների գործուղմամբ, ռազմական մատակարարումների ընդլայնմամբ, այնպես էլ ռազմաբազաների ստեղծման հնարավորությամբ (Ալ-Ուաթիյա ավիաբազան, Միսուրատա ծովային բազան)։ Թուրքական ՌՕՈւ-ի, ՌԾՈւ-ի, ՀՕՊ համակարգերի, ինչպես նաև, տարբեր տվյալներով, Սիրիայից հավաքագրված շուրջ 16000 զինյալների (օրինակ՝ Օմար ալ-Մուխթար խմբավորման շարքերում) ներգրավվածությունն սկզբունքային ազդեցություն ունեցավ ներլիբիական հակամարտության իրավիճակի վրա՝ զգալիորեն բարելավելով ԱՀԿ-ի բավականաչափ խոցելի դիրքերը։ Այս ուղղությամբ Անկարայի համար անգամ զսպող նշանակություն չունեցավ 2020թ. հունվարի 19-ին Բեռլինում կայացած Լիբիայի հարցով միջազգային գագաթնաժողովը, որի արդյունքում մասնակից երկրները (ՌԴ, ԱՄՆ, ՄԲ, Ֆրանսիա, Գերմանիա, Իտալիա, Թուրքիա, Եգիպտոս, ԱՄԷ) կազմել էին 55 կետից բաղկացած համաձայնագիր: Փաստաթղթի համաձայն՝ Լիբիայում պետք է հաստատվեր հրադադար, արգելվեր հակամարտությանն արտաքին միջամտությունը, բացի այդ՝ մասնակից երկրները պարտավորվում էին զերծ մնալ հակամարտ կողմերից որևէ մեկին աջակցելուց և սպառազինություն մատակարարելուց։
Ըստ էության, Լիբիայում Թուրքիայի ռազմական միջամտությունը, դրա արդյունքում արձանագրված ձեռքբերումները նպաստեցին Սարաջի կառավարության դիրքերի բարելավմանը։ Զուգահեռաբար՝ Անկարայի քայլերը հավելյալ կերպով ապակայունացրեցին իրավիճակն ինչպես ներլիբիական հակամարտ կողմերի միջև, այնպես էլ սրեցին Թուրքիայի և հակամարտությունում ներգրավված մյուս արտաքին դերակատարերի՝ Ռուսաստանի, արաբական երկրների, Ֆրանսիայի հետ հարաբերությունները։
Թուրքիայի սադրիչ գործողություններն Արևելյան Միջերկրականում
Լիբիական հակամարտությանը Թուրքիայի ներգրավվածությունից և հատկապես ԱՀԿ-ի հետ ծովային սահմանների սահմանազատման վերաբերյալ համաձայնագրի ստորագրումից հետո իրավիճակն սրվեց նաև Արևելյան Միջերկրածովյան տարածաշրջանում։ Տարածաշրջանի երկրների և Թուրքիայի միջև լարվածությունն աճեց հատկապես 2020թ. հուլիս-սեպտեմբեր ամիսներին, երբ, Հունաստանի գլխավորությամբ, մի շարք երկրներ (Կիպրոս, Ֆրանսիա, Իտալիա, Եգիպտոս, ԱՄԷ) տարաբնույթ քայլեր նախաձեռնեցին՝ զսպելու համար Անկարայի հավակնությունները, իսկ Թուրքիան հունական ԲԳՏ-ում հետազոտական աշխատանքների իրականացմամբ հանգեցրեց նաև Արևելյան Միջերկրականում իրավիճակի հավելյալ ապակայունացմանը։
ԵՄ անդամ երկրների և Թուրքիայի միջև լարվածությունն ուղեկցվել է կտրուկ հռետորաբանությամբ, ռազմական մանևրներով, զորավարժություններով՝ բավականաչափ պայթյունավտանգ իրավիճակ ստեղծելով նաև այս տարածաշրջանում։ Որպես օրինակ՝ հուլիս-սեպտեմբեր ամիսներին թուրքական «Օրուչ Ռեիս» նավը ռազմական նավերի ուղեկցությամբ որոշակի պարբերականությամբ սեյսմիկ հետազոտական աշխատանքներ է իրականացրել հունական կղզիների մերձակայքում:
Թուրքիայի գործողությունների քննադատությամբ պարբերաբար հանդես են եկել ինչպես ԵՄ, այնպես էլ այդ կառույցի անդամ առանձին երկրների բարձրաստիճան պաշտոնյաներ։ Բացի այդ՝ օգոստոսի 6-ին Հունաստանի և Եգիպտոսի արտգործնախարարներ Նիկոս Դենիդիասը և Սամեհ Շուքրին ստորագրել են Միջերկրական ծովում բացառիկ տնտեսական գոտու վերաբերյալ համաձայնագիրը, որի առնչությամբ հույն նախարարը շեշտել է, որ համաձայնագիրն օրինական է և արտացոլում է տարածաշրջանում մարտահրավերների դեմ պայքարի հարցում երկու երկրների համագործակցությունը:
Ի պատասխան համաձայնագրի ստորագրմանը՝թուրքական կողմը քննադատել է այն, նշելով, որ չի ճանաչում այդ համաձայնագիրը, և այն որևէ իրավական ուժ չունի: Ի դեպ, հունիսի 9-ին նմանատիպ համաձայնագիր էր կնքվել Հունաստանի ու Իտալիայի միջև՝ Հոնիական ծովի սահմանազատման վերաբերյալ։ Հարկ է շեշտել, որ այս պետությունները նման քայլերի են դիմել՝ Միջերկրականում Թուրքիայի գործունեությանը և բնական պաշարներին տիրանալու ձգտումներին հակազդելու համար:Նույն նպատակով Արևելյան Միջերկրականում Հունաստանի, Ֆրանսիայի, Կիպրոսի Հանրապետության, Իտալիայի, ԱՄՆ-ի, ԱՄԷ-ի մասնակցությամբ տարբեր ձևաչափով անցկացվել են զորավարժություններ: Իրավիճակի լիցքաթափման օգտին են հանդես եկել ՄԱԿ-ը, ՆԱՏՕ-ն, ԵՄ-ն։
Թուրքիայի սադրիչ գործելաոճը, որպես առանցքային թեմա, ներառվել է ԵՄ անդամ երկրների ղեկավարների՝ հոկտեմբերի 1-2-ի և դեկտեմբերի 10-11-ի գագաթնաժողովների օրակարգերում։ Վերջինի ընթացքում որոշվել է ընդլայնել Թուրքիայի դեմ պատժամիջոցները Միջերկրական ծովի արևելյան հատվածում այդ երկրի ապօրինի գործողությունների պատճառով: Ամփոփիչ հայտարարությունում մասնավորապես նշվել է.«ԵՄ-նշարունակում է հավատարիմ մնալ միության և դրա անդամ պետությունների շահերի պաշտպանությանը, ինչպես նաև տարածաշրջանային կայունության պահպանմանը: Այս կապակցությամբ գագաթնաժողովը հանձնարարում է ԵՄ Խորհրդին լրացուցիչ սև ցուցակ հաստատել` հիմնվելով Միջերկրական ծովում Թուրքիայի ապօրինի գործունեության պատճառով սահմանափակող միջոցների մասին 2019թ. նոյեմբերի 11-ի որոշման վրա»: Նշվել է, որ այդ պատժամիջոցի տակ կընկնեն այն անհատները և կազմակերպությունները, որոնք մասնակցել են Արևելյան Միջերկրականում Թուրքիայի հորատման աշխատանքներին։ ԵՄ ղեկավարները ԵՄ արտաքին գործերի և անվտանգության քաղաքականության գերագույն ներկայացուցիչ Ժ. Բորելին և Եվրահանձնաժողովին հանձնարարել են Անկարայի դեմ պատժամիջոցների ընդլայնման այլ տարբերակներ ներկայացնել 2021թ. մարտին կայանալիք գագաթնաժողովին: Թուրքիայի սադրիչ գործողություններին ի պատասխան՝ ԵՄ-ի ոչ վճռական քայլերը կարելի է մի կողմից՝ պայմանավորել ԱՄՆ-ի նոր վարչակազմի՝թուրքական քաղաքականությանը ծանոթանալու սպասումով, մյուս կողմից՝ տարածաշրջանում Անկարայի քաղաքականության զգալի մեղմացման հանգամանքով, որը ևս կարճաժամկետ մարտավարական նպատակ ունի(այդ մասին խոսվում է հոդվածի վերջաբանում)։
Թուրքիայի ռազմագործողություններն Իրաքում
Օգտվելով Իրաքում ստեղծված ներքաղաքական անկայուն իրավիճակից՝ 2020թ. հունիսի 15-ի կեսգիշերին Թուրքիայի ԶՈւ-ն այդ երկրի հյուսիսային Հաֆթանին շրջանում «Քրդստանի աշխատավորական կուսակցության» (PKK) դեմ նախաձեռնեց նախ՝«Արծվի ճանկ» մեկօրյա ռազմագործողությունը, ապա՝ հունիսի 17-ին՝«Վագրի ճանկ»կոդային անվանումն ստացած գործողությունը։ Հատուկ նշանակության ուժերի, ՌՕՈւ-ի և ՀՌԿ համակարգերի լայն ներգրավմամբ, ըստ թուրքական կողմի, խոցվել են քրդերի հարյուրավոր թիրախներ:
Ի պատասխան՝ հունիսի 16-ին Իրաքի ԱԳՆէ կանչվել այդ երկրում Թուրքիայի դեսպանը, ում հանձնվել է բողոք-հուշագիր, որով դատապարտվել են Թուրքիայի կողմից Իրաքի ինքնիշխանության և տարածքային անձեռնմխելիության խախտումները: Բացի այդ՝ հուլիսի 5-ին Իրաքի ԱԳՆ խոսնակ Ահմադ ալ-Սահաֆը հայտարարել է, որ Բաղդադը կարող է դիմել ՄԱԿ ԱԽ-ին, Արաբական պետությունների լիգային, Իսլամական համագործակցության կազմակերպությանը և այլ միջազգային կառույցների՝ Իրաքի տարածքում Թուրքիայի ռազմական գործողությունները դադարեցնելու նպատակով։ ԱԳՆ խոսնակը նաև շետել է, որ Իրաքի իշխանությունները Թուրքիայի դեմ կարող են կիրառել նաև այլ լծակներ, այդ թվում՝ տնտեսական. Իրաքում գործում են տասնյակ թուրքական տնտեսական և ներդրումային ընկերություններ։ Երկու երկրների միջև ռազմական իրավիճակը սրվեց հատկապես օգոստոսի 11-ին, երբ Իրաքի հյուսիսային Էրբիլ նահանգում Թուրքիայի ԶՈւ-ին պատկանող ԱԹՍ-ի հարվածների հետևանքով սպանվեցին Իրաքի ԶՈւ-ի սահմանապահ ծառայության 2 բարձրաստիճան սպա՝ Սահմանային անվտանգության ուժերի 2-րդ բրիգադի հրամանատար, գեներալ Մոհամմեդ Ռուշդին և 3-րդ բրիգադի հրամանատար, գեներալ Զուբաիր Հալին։ Սպանվել էր նաև զինվորականներին տեղափոխող մեքենայի վարորդը:Մի քանի իրաքցի զինվորականներ էլ վիրավորվել էին։ Ըստ որոշ տեղեկությունների՝ հարձակումը տեղի էր ունեցել այն ժամանակ, երբ զինվորականները հանդիպելիս են եղել PKK-ի զինյալների հետ՝ Իրաքի տարածքից գրոհներն ու բախումները դադարեցնելու նպատակով: Այս միջադեպից անմիջապես հետո պաշտոնական Բաղդադը չեղարկեց ԹՀ ՊՆ Հ. Աքարիայցն Իրաք, որը նախատեսված էր օգոստոսի 13-ին: Նույն օրը Թուրքիայի ԱԳՆ-ն հայտարարություն տարածեց PKK-ի դեմ Թուրքիայի ռազմագործողությունների վերաբերյալ, որում շեշտվում էր, թե Իրաքի որոշ շրջաններում հաստատված զինյալները Թուրքիայի դեմ իրականացրած հարձակումներով սպառնում են նաև Իրաքի ինքիշխանությանը, տարածքային ամբողջականությանը, անվտանգությանն ու կայունությանը: Ըստ հայտարարության՝ PKK-ի դեմ միջոցառումներ ձեռնարկելն առաջին հերթին Իրաքի պատասխանատվության ներքո գտնվող հարց է, և այդ հարցով Թուրքիան պատրաստ է համագործակցության Իրաքի հետ:
Մինչդեռ Իրաքում ստեղծված ներքաղաքական բարդ իրադրության պայմաններում այդ երկրի իշխանություններն այդպես էլ չդիմեցին վճռական գործողությունների՝ Թուրքիայի ապօրինի գործողությունները կասեցնելու համար։ Ավելին, Իրաքում առարկայական է դարձել այն մտավախությունը, որ Թուրքիան ծրագրում է Սիրիայի օրինակով անվտանգության գոտի ձևավորել «Վագրի ճանկ» ռազմագործողության թատերաբեմում։ Թուրքիայի այդ ծրագիրը կարող է իրականացվել տարածաշրջանում PKK-ի զինյալներից ազատված տարածքներում ժամանակավոր բազաներ հիմնելու տրամաբանությամբ:Այս առումով՝ արդենիսկ առկա են ավելի քան տասը ժամանակավոր բազաներ: Կարող են ստեղծվել նաև նորերը:
Ավելին, վերոնշյալի համատեքստում իրավիճակից կրկին լավագույնս փորձեց օգտվել Թուրքիան։ 2021թ. հունվարի 19-ին Բաղդադում Իրաքի վարչապետ Մուստաֆա ալ-Քազիմիի հետ տեղի ունեցած բանակցությունների ընթացքում ԹՀ ՊՆ պատվիրակությունը, նախարար Հուլուսի Աքարի գլխավորությամբ, շահարկելով Իրաքի համար այնքան կարևոր Տիգրիս գետի ջրային ռեսուրսների շուրջ մշտական համաձայնության հարցը և կապելով այն ահաբեկչության դեմ Թուրքիայի և Իրաքի համատեղ պայքարի անհրաժեշտության հետ, պատեհ սակարկության օրակարգ է ստեղծել՝ լեգիտիմացնելու նպատակով այդ երկրում սեփական ռազմական ներկայությունը։
Թուրքիայի իշխանությունների նման գործելաոճը ևս հավաստում է, որ Իրաքում կանխատեսվող հետագա անկայունության պայմաններում Անկարան ձգտելու է հնարավորինս առաջ մղել սեփական շահերը՝ հավելյալ կերպով ապակայունացնելով իրավիճակն արաբական այդ երկրում ևս։
Թուրքիայի ներգրավվածությունը արցախյան պատերազմում
Հարավային Կովկասը ևս զերծ չմնաց Թուրքիայի հավակնոտ և ապակայունացնող քաղաքականության դրսևորումներից ու հետևանքներից։ Անկարայի ծրագրերում մշտապես եղել է, քաղաքական, տնտեսական ազդեցությանը զուգահեռ, առնվազն օրինական ռազմական ներկայության ապահովումն այս տարածաշրջանում ևս։ Դրա համար իրական հնարավորություն կարող էին ընձեռել ԼՂ հակամարտության ակտիվացումը և դրա կարգավորման գործընթացում Թուրքիայի ներգրավման երաշխավորումը, կամ գոնե Թուրքիայի մասնակցությամբ որևէ նոր ձևաչափի նախաձեռնումը՝ այս տարածաշրջանի առանցքային արտաքին դերակատար Ռուսաստանի հետ համագործակցությամբ։ Հետևաբար, եթե 2020թ. հուլիսին ադրբեջանա-հայկական սահմանի տավուշյան հատվածում Բաքվի կողմից հրահրված ռազմական էսկալացիայի ողջ ընթացքում Թուրքիայի իշխանությունները սահմանափակվեցին հնարավոր ամենաբարձր մակարդակով Ադրբեջանին քաղաքական հռետորաբանության և քարոզչական առումներով աջակցության ցուցաբերմամբ, ապա սեպտեմբերի 27-ին Բաքվի կողմից Արցախի դեմ նոր լայնամասշտաբ պատերազմի և՛ սանձազերծման գործում, և՛ ողջ ընթացքում ունեցան ուղիղ մասնակցություն։ Այն իրականացվեց գործընթացների ինչպես ռազմական, այնպես էլ քաղաքական, դիվանագիտական հարթություններում՝ ուղղակիորեն ազդելով պատերազմի ընթացքի և հետևանքների վրա։ Անկարայի համակողմանի աջակցությունը Բաքվին դրսևորվեց պատերազմի նախապատրաստման փուլում, ինչպես նաև ողջ ընթացքում՝ հուլիս-օգոստոս ամիսներին աննախադեպ մասշտաբով զորավարժությունների անցկացմամբ, երկկողմ բարձրաստիճան շփումների ընթացքում ընդհանուր քաղաքական, քարոզչական մարտավարության մշակմամբ, Սիրիայի հյուսիում թուրքահպատակ մի շարք խմբավորումների շարքերից, Թուրքիայում սիրիացի փախստականների ճամբարներից հազարավոր վարձկանների հավաքագրմամբ և ռազմագործողությունների թատերաբեմ գործուղմամբ, ահռելի ծավալով տարաբնույթ զինատեսակների շարունակական մատակարարումներով, ռազմական հրահանգիչների, տարբեր աստիճանի զինվորականների, հատուկջոկատայինների տրամադրմամբ և այլն։ Նաև Թուրքիայից անդադար ստացվող մարդուժի, գերժամանակակից ԱԹՍ-ների, հեռահար հրթիռների միջոցով Ադրբեջանին հաջողվեց ռեսուրսային առավելություն ստանալ հայկական կողմի նկատմամբ, ինչը վճռորոշ ազդեցություն ունեցավ պատերազմի ընթացքի վրա։ Վերոնշյալից բացի՝ թուրք բարձրաստիճան սպաների, հատուկջոկատայինների կողմից համակարգված առանձին գործողություններն ապահովեցին ադրբեջանական կողմի համեմատաբար արագ հաջողություններն առանձին կարևոր ռազմական սցենարների մասով։
Զուգահեռաբար՝ Անկարայի կողմից հետևողականորեն ցուցաբերված քաղաքական և դիվանագիտական աջակցության շնորհիվ Բաքուն կարողացավ հաջողությամբ դիմակայել միջազգային ահռելի ճնշումներին՝ հնարավորինս պահպանելով անզիջում կեցվածք։ Իսկ ԵԱՀԿ ՄԽ երեք համանախագահ երկրների նախագահների մակարդակով հումանիտար հրադադարի վերաբերյալ նախաձեռնություններն այդպես էլ չպահպանվեցին՝ բացառապես գործընթացում Անկարային չներգրավելու պատճառով, քանի որ Թուրքիայի նախագահին անհրաժեշտ էր սեփական հանրությանը ցույց տալ հերթական հաղթանակի հաջողված օրինակ։
Սրա հետևանքը եղավ այն, որ ադրբեջանաթուրքական ԶՈւ-ի կողմից տևական քարոզչության արդյունքում թյուրքական աշխարհի համար որոշակի նշանակություն ունեցող Շուշի քաղաքի գրավումից (որը ներկայացվում է որպես հաղթանակի խորհրդանիշ) և Ռուսաստանի հետ պայմանավորվածության ձեռքբերումից հետո թյուրքական տանդեմը համաձայնեց դադարեցնել պատերազմական գործողությունները։ Իսկ նոյեմբերի 9-ին ստորագրված հրադարարի վերաբերյալ եռակողմ հայտարարության 5-րդ, 9-րդ կետերն ուղղակիորեն առնչվում են Անկարայի շահերին։ Առաջին դեպքում հրադադարի ռեժիմը վերահսկելու նպատակով ռուս-թուրքական խաղաղապահ կենտրոնի ստեղծմամբ (չնայած Թուրքիայի մասին տեքստում նշված չէ, բայց գործառույթը վերապահված է հենց Անկարային) երաշխավորվում է Թուրքիայի ԶՈւ-ի օրինական ներկայությունն Ադրբեջանում։ Հայտարարության վերջին կետով նախատեսվող տարածաշրջանում բոլոր տնտեսական և տրանսպորտային կապերի ապաշրջափակման դեպքում ապահովվում է ինչպես Թուրքիայի ավելի նպաստավոր ուղիղ կապը նաև մայրցամաքային Ադրբեջանի, այնպես էլ Կենտրոնական Ասիայի թյուրքախոս երկրների հետ։ Ուստի պատահական չէ, որ թուրք բարձրաստիճան պաշտոնյաները, պատերազմի հաղթական ավարտից ոչ պակաս, կարևորում են հենց հայտարարության այս կետի դրույթները։
Բացի նշված հիմնախնդիրներից՝ Թուրքիան բավականաչափ ճկուն կերպով փորձեց օգտագործել նոր կորոնավիրուսի համավարակի պատճառով առաջացած միջազգային ճգնաժամը՝ տարբեր երկրներին մարդասիրական աջակցության ցուցաբերման միջոցով ընդգծելով սեփական հեղինակությունը։ Նույն կերպ Անկարան գործեց նաև 2020թ. օգոստոսի 4-ին Բեյրութի նավահանգստում տեղի ունեցած պայթյունների հետևանքով Լիբանանում սրված ճգնաժամի դեպքում: Փոխնախագահ Ֆուադ Օքթայի և Մևլութ Չավուշօղլուի գլխավորությամբ օպերատիվ կերպով բարձրաստիճան պատվիրակություն գործուղվեց և համակողմանի աջակցություն ցուցաբերվեց Լիբանանի իշխանություններին։ Միաժամանակ, հաշվի առնելով Լիբանանում բախվող միջազգային շահերի բազմազանությունը, Անկարային դեռևս չի հաջողվում մեծացնել ազդեցությունն արաբական այդ կարևոր երկրում։
Մինչդեռ, հարկ է նաև նշել, որ ԱՄՆ-ի նախագահի ընտրությունների նախնական արդյունքների ամփոփումից անմիջապես հետո, երբ ակնհայտ էր Սպիտակ տանը նոր վարչակազմի հաստատման հանգամանքը, Թուրքիայի իշխանությունները կարծես կտրուկ նոր արտաքին քաղաքական մարտավարություն որդեգրեցին՝ ձգտելով հնարավորինս մեղմել նախկին ապակայունացնող և հավակնոտ գործելաոճը նաև վերոնշյալ տարածաշրջանների հակամարտության գոտիներում կամ խնդրահարույց հարաբերություններում։ Նախկին սադրիչ քաղաքականությանը գոնե առայժմ փոխարինելու է եկել համգործակցային միջավայր ձևավորելուն միտված հռետորաբանությունը, որը, թերևս, ունի խորքային վերլուծությունների և հաշվարկների արդյունքում ձևավորված մարտավարական հիմքեր։
Դեռևս անցյալ տարեվերջին, Ջ. Բայդենի հաղթանակի վերաբերյալ տեղեկատվության տարածումից անմիջապես հետո, թուրքական իշխանությունները պատվիրել էին երկրի առանցքային ուղեղային կենտրոններին՝ ներկայացնել մարտավարական գործողությունների ծրագրային առաջարկներ՝ ամերիկյան նոր վարչակազմի հետ հնարավորինս արդյունավետ աշխատելու վերաբերյալ։ Ուստի Անկարայի արտաքին քաղաքականության մեջ նկատվող փոփոխությունները կամ դրանց իմիտացիան, հնարավոր է, հենց նման դիրքավորման անհրաժեշտության տրամաբանության շրջանակներում են և գոնե կարճաժամկետ հեռանկարում հետախուզական բնույթ են կրում, որի նպատակը Ջ. Բայդենի վարչակազմի կողմից համարժեք վերաբերմունքի արժանանալն է՝ առնվազն Դ.Թրամփի պաշտոնավարման շրջանին հատուկ «ամենաթողության մթնոլորտում» արձանագրած մի շարք շոշափելի ձեռքբերումները «մարսելու» և համակողմանի բազմաշերտ պատժամիջոցների տեսքով հետևանքներից խուսափելու նպատակով։
Արմեն Պետրոսյան