Արցախի հոգեւոր թեմ՝ տառապանքի ուղիներով

Հիրավի, դժվար է պատկերացնել արցախահայության ազգային-ազատագրական պայքարն անցած դարավերջին՝ առանց նրա հոգեւոր վերազարթոնքի ու վերածննդի։       Խորհրդային Հայաստանում կոմունիստական գաղափարախոսությունը հայ ժողովրդի ազգային-հոգեւոր ինքնության դեմ պայքարում էր հիմնականում աթեիստական քարոզչությամբ, ինչը, անկախ իր  ծավալներից, էական ավերածությունների տեղիք չի տվել հանրապետության հայ հանրության շրջանում։ Ավելին, հակադարձ ազդեցության տրամաբանությամբ այդ քարոզչությունը շատ հաճախ նպաստում էր նախնիներից ժառանգած ազգային-կրոնական դավանանքի՝ քրիստոնեական գաղափարախոսության վերականգնմանն ու ամրապնդմանը հանրային գիտակցության մեջ։ Չնայած իշխանությունների տարաբնույթ ճնշումներին, այնուամենայնիվ Հայկական ԽՍՀ-ում ՀԱԵ-ն առկա օրենքների շրջանակում բացահայտ գործում էր տասնամյակներ շարունակ, մանավանդ, 20-30-ական թվականների կրոնական հալածանքներին հաջորդած եւ, առանձնապես, Երկրորդ աշխարհամարտից հետո ընկած ժամանակաշրջանում։ Այդ առումով իրավիճակի բարելավմանը, ինչ խոսք, մեծապես նպաստում էին նաեւ Հայկական սփյուռքի հետ Մայր հայրենիքի բազմապիսի հարաճուն կապերը՝ ինչպես պետական, նույնպես եւ անհատական մակարդակներով։ Անշուշտ, կարեւոր օժանդակիչ գործոն էր նաեւ հետպատերազմյան շրջանում Սփյուռքից հայրենադարձված մեր բազմահազար հայրենակիցների զգալի դրական ազդեցությունը որոշակի խաթարված հանրային գիտակցության վերակողմնորոշման վրա։ Մեծավմասամբ գործում էին խորհրդային իշխանության առաջին տասնամյակներին պաշտամունքային օջախների  ավերումներից երեւի թե աստվածային հրաշքով

Սակայն, ի տարբերություն Հայկական ԽՍՀ-ի, իրավիճակը հակադարձ համեմատական էր ինքնավար մարզի կարգավիճակով Ադրբեջանական ԽՍՀ-ին բռնակցված Արցախում։ Եթե Խորհրդային Հայաստանում եկեղեցին դիտվում էր որպես նոր կարգերին ընդդիմադիր ուժ, ապա Արցախում այն համարվում էր նաեւ հակաադրբեջանական շարժումը ոգեշնչող ու կազմակերպող գործոն: Ուստի, ի լրումն հակակրոնական, աթեիստական քարոզչության, Ադրբեջանի հայաբնակ վայրերում եւ հատկապես ինքնավար մարզում մշտական կիրառման մեջ էր պետական հետապնդումների  քաղաքականությունը՝ հաշվեհարդարը բոլոր այն հայ բնակիչների նկատմամբ, ովքեր կհանդգնեին զբաղվել կրոնական գործունեությամբ եւ կամ թեկուզ դույզն իսկ չափով իրենց դրսեւորել որպես ՀԱԵ հավատացյալ հետեւորդներ։ Փաստորեն, քրիստոնեությունը՝ որպես հոգեւոր դավանանք, իսկ ՀԱԵ-ն՝ որպես հավատո հանգանակ, ի սկզբանե եւ շուրջ յոթ տասնամյակ շարունակ խստիվ արգելված էին։ Թեկուզ թե Խորհրդային Միության եւ թե, մասնավորապես,  ԱդրԽՍՀ սահմանադրություններում խղճի ու կրոնական դավանանքի ազատությունն ամրագրված էր որպես սահմանադրական նորմ։ Սակայն գաղտնիք չէ, որ խորհրդային պետության մեջ օրենսդրությունն ու իրականությունը շատ հաճախ հակոտնյա էին, եւ այն, ինչ թույլատրելի էր օրենքի ուժով, անթույլատրելի էր իրական կյանքում։ Առավել եւս՝ Ադրբեջանում, որտեղ ՀԱԵ-ն փաստորեն հայտարարված էր որպես համար մեկ թշնամի։ Բաքվում հստակ գիտակցում էին, որ հայկական եկեղեցին դարեր շարունակ եղել է պատմական հանգամանքների պարտադրանքով ազգային պետականությունը կորցրած հայ ժողովրդի ազատության եւ անկախության պայքարի գաղափարախոսն ու կազմակերպիչը։ Ազգային պետականության բացակայության պայմաններում ՀԱԵ-ն է, որ դարեր շարունակ կանոնակարգել ու ղեկավարել է հայության հանրային կյանքը, ուղղորդել նրա զարգացումը կենսագործունեության ամենատարբեր ոլորտներում ու բնագավառներում, արձանագրել ու պահպանել, սերունդներին փոխանցել ազգային արժեքները՝ պատմություն, գրականություն, մշակույթ, արվեստ, ճարտարապետություն, կրթական գործ  եւ այլն։ Միեւնույն ժամանակ, Բաքուն հաշվարկել էր, որ հայ եկեղեցու վերացմամբ  ավելի դյուրին կդառնա կյանքի կոչելու իր տարածքային, ժողովրդագրական, մշակութային, պատմագրական նկրտումները հայկական Արցախի նկատմամբ։ Այլ կերպ ասած՝ համամարդկային քաղաքակրթությունից պարսեկներով հեռու Ադրբեջանին պետք էր արցախահայության՝ բազում դարեր ի վեր ստեղծած արժեքները՝ այդ ամենի յուրացմամբ աշխարհի քաղաքակիրթ հանրությունների շարքը նույնպես դասվելու համար։ Պատահական չէ, որ Ադրբեջանի թե մուսավաթական եւ թե խորհրդային իշխանությունների օրոք ՀԱԵ Արցախի թեմն էր այն գլխավոր թիրախը, որի դեմ մշտապես ուղղված էր պետության պատժիչ բռունքը։

Հիշենք Շուշիի հայ բնակչության եղեռնը մուսավաթական իշխանության օրոք՝ 1920թ. մարտի 23-ին, որի առաջին զոհերի թվում էին թեմակալ առաջնորդ Վահան եպիսկոպոս Տեր-Գրիգորյանը եւ թեմական վարչության անդամների մեծ մասը։ 1920թ. մայիսի 26-ին ռուսական կարմիր բանակը զավթեց Արցախը եւ այն հայտարարվեց խորհրդային, իսկ ՌԿ(բ)Կ Կովբյուրոյի 1921թ. հուլիսի 5-ի ապօրինի որոշմամբ հայկական երկրամասը բռնակցվեց Ադրբեջանին: Մուսավաթականներին փոխարինելու եկան, այսպես կոչված, ադրբեջանցի բոլշեւիկները, ովքեր, փաստորեն, մեկեն կերպարանափոխված ու ՙկարմիր հագած՚ նույն հայատյաց ազգայնամոլներն էին, ում օրոք Արցախի թեմի ծայրահեղ անմխիթար վիճակն առավել ծանրացավ, մանավանդ, որ թեմը Խորհրդային Ադրբեջանի իրավաենթակայության տակ էր անցել փաստացի գլխատված վիճակում։ Վահան սրբազանի սպանությունից երկու տարի անց է միայն, որ  Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնին հաջողվեց Անանիա արքեպիսկոպոս Համազասպյանին կարգել Արցախի թեմի առաջնորդ՝ Վարանդայի Ավետարանոց գյուղ նստավայրով։ Պատկերը, որին ականատես էր նորանշանակ թեմակալ առաջնորդը, խիստ հեռու էր մխիթարական լինելուց։ Խորհրդային իշխանության ջանքերի արդյունքում հոգեւոր թեմը, փաստորեն, գրեթե լրիվ կազմալուծվել էր: Այն հանգամանքը, որ ողջ ԽՍՀՄ տարածքում բառացիորեն պատերազմ էր հայտարարված կրոնի ու եկեղեցու դեմ, պարզապես անսահմանափակ դաշտ էր բացում Արցախի թեմի նկատմամբ Ադրբեջանի սանձարձակ քաղաքականության համար:

Ինչպես հայտնի է, կազմավորելով Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը,  Ադրբեջանի իշխանությունները մարզկենտրոն հայտարարեցին ոչ թե Արցախի պատմական կենտրոն Շուշին, այլ այն ժամանակ տակավին անշուք Վարարակն ավանը՝ այն վերանվանվելով Ստեփանակերտ: Բաքվում համոզված էին, որ եթե Շուշին դառնա մարզկենտրոն, ապա երկրամասի հայ բնակչությունը, մանավանդ նախկին շուշեցիները, կսկսեն վերադառնալ այնտեղ եւ այն կրկին կդառնա Արցախ աշխարհի տնտեսության, հոգեւոր եւ վարչական կենտրոնը: Թվում էր, թե Արցախի նոր կենտրոն՝ Ստեփանակերտ պետք է տեղափոխվեին նաեւ թեմի առաջնորդարանն ու թեմական խորհուրդը։ Սակայն նման հեռանկարը բացարձակապես չէր բխում Ադրբեջանի հեռահար նպատակներից: Եվ մի քանի օր անց պարզվեց, որ կառավարությունը գրավել է Ստեփանակերտ վերանվանված Վարարակնի եկեղեցին ու եկեղեցապատկան սենյակները։ Եկեղեցին դարձրել էին պահեստատեղի, իսկ սենյակները՝ արհեստանոցներ։ Բացի այդ, իշխանություններն արգելում էին եկեղեցու համար նվիրատվությունների գանձումը, հափշտակում  եկեղեցիների ունեցվածքը, եկեղեցիները վերածում ժողովատեղիների կամ թատերական բեմերի, ծանր տուրքեր դնում քահանաների վրա, անգամ  բռնագրավվել էր մի շարք եկեղեցիների վերանորոգման համար նախատեսված շինանյութը եւ այլն։ Ինչպես 1924թ. մայիսի 1-ին Գերագույն հոգեւոր խորհրդին ուղարկված գրության մեջ հայտնում էր Անանիա սրբազանը. ՙԿոմունիստներն իրենց հակաքրիստոնեական ելույթներն արդեն կատարում էին եկեղեցու խորանից՚։

Անանիա սրբազանի ճարահատյալ հրաժարականից հետո 1925թ. Արցախի թեմի առաջնորդ եւ Գանձասարի ու Ամարասի վանքերի վանահայր է կարվում Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի միաբան Վրթանես ծայրագույն վարդապետ Հակոբյանը՝ Գանձասար նստավայրով: Ժամանելով Արցախ, նորանշանակ առաջնորդը թեմը գտնում է սոսկալի վիճակում: Իշխանությունները բռնագրավել էին Ստեփանակերտի եւ մի շարք այլ բնակավայրերի եկեղեցիները, ինչպես նաեւ Ամարասի ու Երից Մանկանց վանքերի եւ Ավետարանոցի եկեղեցու սրբությունները, ու թեմակալ առաջնորդը եռանդուն գործունեություն է սկսում թեմը վերակենդանացնելու համար: Չորս ամսվա ընթացքում նա իր շուրջն է համախմբում մի ամբողջ շարք քահանաների, փորձում օրինապահ հարաբերություններ ձեւավորել իշխանությունների հետ, ստեղծում է թեմական հոգեւոր ատյան, թեմական խորհուրդ եւ 13 գործակալություն, հաշվառում բոլոր վանքերի գույքը, շրջում Խաչենի, Ջրաբերդի ու Վարանդայի հայկական գյուղերը, կազմակերպում հոգևոր միջոցառումներ:

Թեմի նոր առաջնորդի նշանակումը թեկուզ ժամանակավոր, այդուհանդերձ, փրկություն էր թեմի համար: Մեծ գնահատանքի ու դրվատանքի են արժանի նրա հերոսական, գերմարդկային ճիգերն ընդդեմ թեմը դեպի անդունդ գլորող խորհրդային մեքենայի, քանի որ նրա անձնազոհ գործունեության շնորհիվ Արցախի թեմի գոյությունը երկարեց եւս մի քանի տարով: Կաթողիկոսի կոնդակով 1928թ. Արցախի թեմակալ առաջնորդը եպիսկոպոս է ձեռնադրվում, ինչը նրան հնարավորություն է տալիս ավելացնել թեմի քահանաների թիվը՝ նաեւ անձամբ քահանաներ ձեռնադրելու միջոցով:

Սակայն թեմի փակման հարցը Խորհրդային Ադրբեջանի համար շարունակում էր մնալ օրակարգային, որի ի կատար ածումը ընդամենը ժամանակի խնդիր էր: Բաքուն քայլ առ քայլ առաջ էր տանում թեմը խեղդամահ անելու եւ իսպառ վերացնելու իր  քաղաքականությունը: Արդեն 1929թ., ինչպես թեմակալ առաջնորդը տեղեկացրել էր Գերագույն հոգեւոր խորհրդին, թեմի գրեթե բոլոր եկեղեցիները փակվել էին, իսկ քահանաների մեծ մասը թողել էր իր կարգը: Մնացյալ քահանաների վրա շարունակվում էր անմարդկային ճնշում գործադրվել` հարկադրելով համալրել հրաժարական տվածների շարքերը:

Արցախի թեմում մոլեգնող բռնաճնշումների ալիքն ամենավճռական հանգրվանին հասավ 1930թ. փետրվարի 7-ին, երբ  Վրթանես սրբազանը  շինծու մեղադրանքներով ձերբակալվեց ու նետվեց Շուշիի բանտ՝ շուրջ մեկ տարի ստիպված լինելով սպասել իր դատին, բանտարկության ողջ ընթացքում ենթարկվելով ծայրահեղ զրկանքների ու նվաստացումների։  Դատը տեղի է ունենում միայն հաջորդ տարվա հունվարի 19-23-ը՝ Ստեփանակերտում, եւ նրան առաջադրված որեւէ մեղադրանք չի հաստատվում, սակայն սրբազանին կալանքից չեն ազատում ու կրկին արգելափակում են Շուշիի բանտում։  Հոգեւոր առաջնորդը կալանքից վերջապես ազատվում է 1932թ. հունվարի 1-ին: Մինչդեռ թեմն այլեւս գրեթե գոյություն չուներ։ Ադրբեջանական իշխանությունները սկսել էին հայ հոգեւորականների արտաքսումն Արցախից ու բոլոր հայ եկեղեցիների փակումը։ Թեմը վերջնականապես փակելու համար մնացել էր լուծել թեմակալ առաջնորդից մեկընդմիշտ ձերբազատվելու հարցը։ Որպես լուծում՝ Բաքուն թեմակալ առաջնորդին այլեւս թույլ չտվեց Արցախ վերադառնալ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնից, ուր նա մեկնել էր բանտարկության հետեւանքով խաթարված առողջությունը փոքր ինչ վերականգնելու, կազդուրվելու համար։ Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածինը, որն աստիճանաբար ինքն էր կանգնում փակման լրջագույն սպառնալիքի դեմ հանդիման, անզոր էր որեւէ բան անել Ադրբեջանի սանձարձակ իշխանությունների կամայականությունների դեմ: Եվ 1933թ. ապրիլի 7-ին Գերագույն հոգեւոր խորհուրդը Վրթանես եպիսկոպոսին վերջնականապես հայտնում է, որ վերջացած է համարում Արցախի թեմ նրա վերադառնալու վերաբերյալ իր բոլոր բանակցությունները։ Հիմք ընդունելով այդ գրությունը, հենց այդ օրն էլ՝ 1933թ. ապրիլի 7-ը, համարվում է Արցախի հոգեւոր թեմի փակման օր։

Հայ Առաքելական Եկեղեցու Արցախի թեմը վերաբացվեց միայն 56 տարի անց՝ երջանկահիշատակ Վազգեն Առաջին Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի կոնդակով,  եպիսկոպոս, ներկայումս՝ գերաշնորհ Պարգեւ արքեպիսկոպոս Մարտիրոսյանի առաջնորդությամբ՝ մի նոր կարեւոր խթան ու հուսալի երաշխիք հանդիսանալով արցախահայության գոյատեւության ու ազգային-ազատագրական պայքարի համար։

Զարմանալի զուգադիպությամբ՝ 86 տարի անց նույն այն օրը, երբ փակվեց Արցախի հոգեւոր թեմը, 2019թ. ապրիլի 7-ին, Արցախի Հանրապետության մայրաքաղաք Ստեփանակերտում կայացավ Աստվածամոր Սուրբ Հովանի Մայր Տաճարի օծման եւ բացման արարողությունը՝ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս, ՆՍՕՏՏ Գարեգին 2-րդ Կաթողիկոսի հանդիսապետությամբ։

Իրոք, անգնահատելի աստվածային պարգեւ ոչ միայն արցախահայությանը, այլեւ համայն հայ ժողովրդին՝ Ավետման տոնի, Մայրության ու գեղեցկության օրվա առթիվ։

Միքայել Հաջյան