Հալեպի հայերը՝ փոփոխվող Սիրիայում

Սիրիա տանող ճանապարհը քամի էր։ Տաքսու վարորդը, մեկ ուղեւոր եւ ես մեքենայով անցնում էինք լիբանանահայ հմայիչ Այնճար քաղաքով եւ հյուսիս՝ դեպի Հոմսին ամենամոտ գտնվող լիբանանա-սիրիական սահմանը։ Լիբանանի սպան ստուգեց իմ կանադական անձնագիրը, իսկ նրա գործընկերը խնդրեց ինձ բացատրել լուսանկարչի եւ տեսագրողի տարբերությունը։ Հինգ րոպեի ընթացքում կնիքի ամուր սեղմումից հետո մենք Սիրիայի կողմում էինք, որտեղ երիտասարդ, զինված զինվորները, որոնք թվագրված AK-ներ ունեին, նստած էին պլաստմասե աթոռների վրա հսկայական անապատում՝ ավերակների վերածված քաղաքների ֆոնին։

«Հալաբի-Արմենի»,- ասաց վարորդը՝ նկատի ունենալով Հալեպի հայեր են, նկարագրելով իմ էթնիկ ինքնությունը։ Պահակի ձեռքի մեկ շարժումով գնացինք հաջորդ մի քանի անցակետեր՝ մինչեւ Հալեպ։ Զորակոչն այժմ անցյալի գիրկն է, եւ հուսով ենք, որ այն այդպես է մնում։ Նախկինում, եթե ընտանիքը երկու եղբայր ունենար, երկուսն էլ պետք է ծառայեին բանակում։ Եթե ծնվել է արտասահմանում, ապա վտանգ կա, որ ինձ ուղարկեն զորանոց կամ կաշառք կխնդրեն։ Սիրիայի օրենքը քաղաքացիություն է շնորհում սիրիական ծագում ունեցողներին։ Մի քանի փաստաթղթեր, որոնք ցույց էին տալիս հորս սիրիական ինքնությունը, բավարար էին առանց հարցաքննության ներս մտնելու համար: Ընտանեկան ճամփորդության իմ վերջին այցելությունից տասնութ տարի անց ես վերադարձա այն քաղաքը, որտեղ մեծացել են ծնողներս ու տատիկներս։ Այնուամենայնիվ, նրանք ասում են, որ սա նոր Սիրիա է։ Ի՞նչ է փոխվել կոնկրետ մեզ համար՝ հայերիս:

Սիրիահայ հասարակությունը. նրա հիմքերն ու հարմարվողականությունը

2024 թվականի դեկտեմբերի 8-ին Սիրիայի եւ տարածաշրջանի համար իրադարձությունների անսպասելի շրջադարձից հետո, սիրիացիների ղեկավար սերունդները ծնվել են իսլամիստ Հայաթ Թահրիր Ալ-Շամի գլխավորած սիրիական ընդդիմադիր խմբավորումների կոալիցիայի հարձակման ճնշման ներքո։ Տասնամյակներ շարունակ սիրիահայերն իրենց հարգված խումբ էին համարում նախորդ աշխարհիկ կառավարության օրոք, սակայն հանկարծակի փոփոխությունը անորոշություն թողեց այն հարցում, թե ինչպես է նոր ղեկավարությունը վերաբերվելու հայերին եւ այլ քրիստոնյա փոքրամասնություններին:

Մարտի սկզբին ծովափնյա Լաթակիայի շրջանում տեղի ունեցած ճակատամարտերը հանգեցրել են սուննի ոստիկանների կողմից ալավիների կոտորածին, որոնք նկարագրվում են որպես վրեժխնդրության սպանություններ գահընկեց արված ալավի կառավարիչ Բաշար Ալ-Ասադի կեղեքումների տարիների համար։ Այս հրդեհները, որոնք վախ եւ խուճապ են տարածել այլ փոքրամասնությունների շրջանում, պատճառ են դարձել երկու հայերի՝ հայր եւ որդու՝ Անտուան եւ Ֆադի Պութրոսի մահվան պատճառ դարձել:  Լրատվամիջոցների մուտքը տարածաշրջան փակված է, սակայն նույնիսկ լուսաբանման բացակայության դեպքում այս զինված ծայրահեղականները չկարողացան դիմադրել մարդկության դեմ հանցագործություններ կատարելուն՝ սպանելով կանանց, երեխաներին եւ տարեցներին։ Քրիստոնյաների վրա լայնածավալ հարձակումների մասին լուրերը արագ ստուգվեցին բազմաթիվ գործակալությունների կողմից՝ բացահայտելով հակասություններ, սակայն ասեկոսեներն արդեն վախ էին ներշնչել սիրիական սփյուռքում։

Մեծ վերադարձ

14-ամյա քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ միլիոնավոր ասորիների ընդունած երկրների քննարկման գլխավոր կետը փախստականների հայրենիք վերադարձն է։ Միգրացիայի միջազգային կազմակերպության տվյալներով՝ 2024 թվականի հունվարից ի վեր արտերկրից Սիրիա է վերադարձել ընդհանուր առմամբ 571 388 անձ, որոնցից 2024 թվականի նոյեմբերից հետո վերադարձել է 259 745 մարդ։ Հալեպի միջազգային օդանավակայանը կրկին բացեց իր դռները 2025 թվականի մարտի 18-ին՝ իր առաջին թռիչքային երթուղիներով, որոնք կապում էին Հալեպը եւ Դամասկոսը։ Սպասվում է, որ Հալեպի եւ Երեւանի միջեւ ուղիղ չվերթները կսկսվեն ապրիլին։ Թեեւ ասորիները կարող են տուն վերադառնալ, սակայն դեռ շատ սոցիալական, քաղաքական եւ տնտեսական հարցեր կան հաշվի առնելու։

2025 թվականի մարտի 20-ին Հալեպի հայկական առաջնորդարանում զրուցեցի Բերիոյ հայոց թեմի առաջնորդ Մակար արքեպիսկոպոս Աշկարյանի եւ Սիրիայի խորհրդարանի նախկին պատգամավոր Ժիրայր Ռեյիսյանի հետ։

Archbishop Magar Ashkarian (Photo: Shant Khatcherian)

Արքեպիսկոպոս Աշկարյանը նշել է. «Երկու հայերի մահը, որոնք իրականում Տարտուսից Լաթաքիա էին գնում եւ զոհվեցին Ասադի հավատարիմ ուժերի եւ ՀՏՍ-ի միջեւ կրակոցների ժամանակ, թիրախային հարձակում չէին քրիստոնյաների կամ հայերի ուղղությամբ։ Կային առանձին դեպքեր, օրինակ՝ որոշ ծայրահեղականներ ներխուժեցին Բանիյասի քրիստոնյաների տներ եւ երկու չեչեններ Տարտուսում, որոնք կողոպտեցին հույն ուղղափառ եկեղեցին։ Այս լուրը տարածվեց ամբողջ աշխարհում, եւ ես զանգեր ստացա Ավստրալիայից եւ Եգիպտոսից։ Ես ասացի նրանց, որ այստեղ քրիստոնյաների հալածանքներ չկան։ Գերեզմանոցի խաչի կոտրման դեպքից մեկ օր անց նահանգապետը եւ զինվորական ներկայացուցիչը ներկայացան տեղի արաբական քրիստոնեական համայնքին, ներողություն խնդրեցին եւ խաչը վերակառուցեցին։

«Այն, ինչ ներկայացվում է լրատվամիջոցներում, չի համապատասխանում մեր իրականությանը։ Մենք խորհուրդ ենք տալիս վերադառնալ ցանկացողներին սպասել մի քանի ամիս: Իրավիճակը կշարունակի բարելավվել։ Նույնիսկ, եթե նրանք ցանկանում են վերադառնալ հիմա, նրանք կզգան նույն դժվարին սոցիալ-տնտեսական պայմանները, որոնցում մենք հիմա ենք: Մեկուկես տարի կպահանջվի, որպեսզի աշխատանքի շուկան հասնի այն աստիճանի, որ մարդիկ կարողանան իրենց պահպանել եւ ֆինանսական ապահովություն ապահովել։ Սիրիայի ժողովուրդն աշխատասեր մարդիկ են, եւ տնտեսությունը շատ արագ կվերականգնվի, երբ առաջին անհրաժեշտությունը, ինչպես օրինակ՝ էլեկտրականությունն ու վառելիքը կրկին լայնորեն մատչելի լինեն։

«Մենք հույս ունենք, միեւնույն ժամանակ հաշվի առնելով այն փաստը, որ սա իսլամական կառավարություն է։ Մենք նաեւ ակնկալում ենք, որ ներկայիս կառավարությունը կհասնի մի կետի, որտեղ նրանք կարող են արագ բռնել, մշակել եւ բանտարկել հանցագործներին, ովքեր քաոս են առաջացնում, բայց նույնիսկ գործող բանտեր չկան հիմա: Մենք ամենօրյա խնդիրներ ունենք, բայց չենք կարող թույլ տալ, որ նրանք մեզ հուսահատեն։ Կգա ժամանակը, երբ մենք կհաղթենք»։

Jiriar Reisian (Photo: Shant Khatcherian)

Սիրիայի բնակչությունը գնահատվում է մոտ 23 865 000 մարդ։ Սիրիայի արաբները կազմում են բնակչության 50%-ը, որին հաջորդում են քրդերը՝ 10%, լեւանտները՝ 10% եւ դրուզները, ասորիները, հայերը եւ այլք, որոնք կազմում են 15%-ից պակաս։ Կառավարության փոփոխության հետ մեկտեղ Սիրիայի նոր ղեկավարությունը բախվում է իր տարբեր էթնիկական եւ կրոնական խմբերի միջեւ ընդհանուր եզրեր գտնելու խնդրին: «Մենք պետք է քաղաքական միջոցներ գտնենք Սիրիայի քաղաքացիների համար՝ իրենց համայնքների միջեւ ներդաշնակության հասնելու համար։ Մենք չենք հասնի նորմալ մակարդակի՝ առանց ներդաշնակություն գտնելու։ Սիրիայի հայ եւ մուսուլմանական համայնքների հարաբերությունները թվագրվում են ավելի քան հազար տարի: Երբ մահ է լինում, ամբողջ փողոցը սգում է։ Երբ հարսանիք է լինում, ամբողջ փողոցը տոնում է։ Ես ասում եմ նրանց, ովքեր ուզում են բաժանել մեզ. Մենք սիրիացիներ ենք։ Մենք կշարունակենք ապրել կողք կողքի։ Նրանք, ովքեր չեն ցանկանում ապրել որպես այդպիսին, պետք է ինքնուրույն որոշեն:  Ներկայումս գործազրկությունն ու անվտանգությունը մեր ամենամեծ մտահոգություններն են։ Մենք հույս ունենք, որ ժամանակի ընթացքում այս ամենը կբարելավվի»,- ասել է Ժիրայր Ռեյիսյանը։

Կառավարության փոփոխության ազդեցությունը հայկական դպրոցների վրա Հալեպի Սարգիս Չեմբերջյանի անվան Կրթասիրաց երկրորդական վարժարանի տնօրեն, Սիրիայի մարզային խորհրդի նախկին անդամ Անդրանիկ Պողոսյանը 26 տարի է՝ դպրոցի տնօրենն է՝ պետական տարբեր պաշտոններ զբաղեցնելուց հետո:

Antranig Boghosian (Photo: Shant Khatcherian)

«Մենք բախտ ունեցանք ապրել Սիրիայում՝ որպես հայեր, եւ հուսով եմ, որ կշարունակենք այդպիսին լինել։ Միգուցե նոր ղեկավարները ժամանակավոր են, բայց թող Աստված հնարավորություններ ստեղծի Սիրիայի առաջընթացի համար: Ես գիտեմ, որ մեզ համար դժվար է, բայց մեզ հատուկ տեղ է տրվել, որտեղ ստիպված չենք լինում պայքարել ավելի մեծ իրավիճակի հետ կապված խնդիրների դեմ»,- ասաց Պողոսյանը։ Դպրոցի բակում խաղացող աշակերտների ուրախ ձայները բարձրացրին ցուցակագրման հարցը եւ որքան երկար կարող է Հալեպը պահել իր հայ երիտասարդությանը: 

«Իմ աշակերտների թվից կարող եմ ասել, որ Հալեպի հայ բնակչությունը 6-7 հազար միջակայքում է՝ շատ ցածր 40-50 հազարից, որը նախկինում տարիներ առաջ էինք։ Ես լավատես եմ մնում, բայց նաեւ զգույշ եմ մեր կյանքի հանդեպ։ Մայրերի օրը ես աշակերտներիս ասացի, որ հայ մայրերը սրբեր են: Նրանք դաստիարակում են հայերի հաջորդ սերնդին: Ես վստահում եմ նրանց, եւ ուրախ եմ կիսել այս համոզմունքը»,- ասաց Պողոսյանը։

Կարեւոր է նշել, որ ազգային մարդահամարի տվյալները հաշվի չեն առնում արտասահմանում ապրող սիրիացիներին, ինչը գրեթե անհնար է դարձնում Սիրիայի կառավարության համար ճշգրիտ հաշվարկ ստանալը: Նոր մարդահամարի անցկացումը դժվար կլինի։ Օրինակ՝ եթե սիրիացի զույգը ամուսնացել է 2011թ.-ին եւ հետագայում արտագաղթել, ապա նրանց երեխաները, ամենայն հավանականությամբ, երբեք չեն գրանցվել Սիրիայում։ Այնուամենայնիվ, ծնողի Սիրիայի քաղաքացիության ապացույցը բավարար է Սիրիայի քաղաքացիություն կամ նույնականացման քարտ ստանալու համար:

Հայկական դպրոցների ցուցակագրման անկումը ստիպել է տնօրենությանը ընդունել ոչ հայ աշակերտներին։ Այսօր Հալեպի քրիստոնյա բնակչությունը կազմում է մոտ 20 000 մարդ՝ քաղաքացիական պատերազմից առաջ եղած թվի մոտ մեկ տասներորդ մասը։ Պողոսյանը նշում է, որ հայկական դպրոցներում շատ ոչ հայ աշակերտներ այժմ սահուն սովորում են հայոց լեզուն եւ նպաստում են հայկական գործին: «Կրթասիրացում ունենք 516 սովորող, որոնցից մոտ 200-ը ոչ հայ քրիստոնյաներ են։ Այս կերպ մենք կարող ենք վճարումներ ապահովել մեր ուսուցիչների համար։ Մեր հայ ուսանողների մոտ մեկ երրորդը սովորում է անվճար: Սա եկամուտ ապահովելու միջոցներից մեկն է։ Մինչ օրս կառավարությունը չի միջամտել մեր հայկական կրթական համակարգին, այդ թվում՝ մեր պատմության եւ լեզվի դասերին»,- պարզաբանեց նա։ Պողոսյանն ասում է, որ դպրոցական ամենօրյա ուսումնական ծրագրում փոփոխություններ չեն եղել, բացի նոր դրոշների ներմուծումից եւ նախորդ կառավարության օրոք նշված ազգային տոներից նոր պարտադիր կրոնական տոների անցումից: 

Որոշ ճշգրտումներ, սակայն, ավելի ռազմավարական են եղել։

«Այս տարի, ապրիլի 24-ի մեր հիշատակի միջոցառումների ժամանակ, գործող կառավարության հետ շահերի բախումներից խուսափելու համար, մենք կշարունակենք մեր ցեղասպանության հիշատակը սովորականի պես, բացառությամբ այն բանի, որ մենք մեղադրանքը կուղղենք Օսմանյան կայսրությանը: Մենք դեռ փայփայելու ենք մեր պատմությունը եւ շարունակելու ենք կիրառել մեր քրիստոնեական տոներն ու ավանդույթները»,- ասաց Պողոսյանը։

Չնայած անձնական դժվարություններին՝ Պողոսյանը հավատարիմ է մնում իր գործունեությանը եւ հայ համայնքին: «Ես շարունակում եմ ապրել եւ աշխատել այստեղ՝ Հալեպում, չնայած մոտ 12 տարի առաջ կորցրել եմ կնոջս։ Այո, ես ապրում եմ ինքնուրույն եւ բախվում եմ ամենօրյա դժվարությունների, բայց հավատում եմ, որ այստեղ մնալը մեր համայնքի օգտին է։ Նրանց համար, ովքեր ուզում են հեռանալ, փորձում էի համոզել նրանց մնալ, բայց հիմա այլեւս չեմ կարողանում դա անել։ Այդ որոշման մեջ կյանքի պատասխանատվություն կա։ Աստված մի արասցե, որ նրանց հետ ինչ-որ բան պատահի, ես մեղավոր կլինեի դրա համար։ Վտանգ կա եւ փողոցներում կան անպատասխանատու մարդիկ։ Այնուամենայնիվ, Հալեպն ավելի անվտանգ է, քան մյուս քաղաքները»,- ասաց Պողոսյանը։

Օտարերկրյա օգնություն Սիրիային

Մարտի 21-ին Հայաստանի արտաքին գործերի նախարարությունը հայտարարել էր, որ 10 տոննա մարդասիրական օգնություն տեղափոխող բեռնատարները, հիմնականում սննդամթերք եւ դեղորայք, հատել են հայ-թուրքական սահմանը Մագարայի անցակետում: Այս օգնության տրամադրումը հունվարի 27-ին Հայաստանի արտգործնախարարի տեղակալ Վահան Կոստանյանի եւ Սիրիայի արտաքին գործերի նախարար Ասադ Հասան Ալ-Շայբանիի միջեւ կնքված պայմանավորվածության արդյունք էր:

2025թ. մարտի 22-ին Սիրիայում Հայոց թեմի Հայրապետ Մակար արքեպիսկոպոս Աշկարյանն ընդունեց Սիրիայում ՀՀ դեսպան Ռուբեն Խարազյանին, ինչպես նաեւ գլխավոր հյուպատոս Արա Ավետիսյանին եւ հյուպատոսության խորհրդական Դավիթ Թադեւոսյանին: Դեսպանը հաստատել է Հայաստանից մարդասիրական օգնության ժամանումը՝ սիրիացի ժողովրդին աջակցելու նպատակով:

Արեւմտյան երկրները նաեւ խոստացել են լայնածավալ աջակցություն ցույց տալ Սիրիայի վերակառուցմանը: 2025 թվականի մարտի 17-ին Եվրոպական հանձնաժողովը քաղաքացիական պաշտպանության եւ մարդասիրական օգնության եվրոպական գործողությունների միջոցով հայտարարեց Սիրիային աջակցելու մոտ 2,5 միլիարդ եվրո պարտավորության մասին։

«Ասադի ռեժիմի փլուզումից հետո նոր հույսերի եւ նշանակալի մարտահրավերների պայմաններում Եվրամիությունն (ԵՄ) իր անդամ պետությունների, տարածաշրջանային եւ միջազգային գործընկերների, ինչպես նաեւ Սիրիայի անցումային իշխանությունների հետ միասին վերահաստատել է իր աջակցությունը ներառական, խաղաղ, սիրիական սեփականություն եւ սիրիական գլխավորությամբ անցման գործընթացին»,- ասված է հայտարարության մեջ:

Այս գրառման պահի դրությամբ ԵՄ-ն, համագործակցելով Սիրիայի հարեւան կառավարությունների, ՄԱԿ-ի եւ այլ միջազգային դոնորների հետ, խոստացել է մոտ 6,5 միլիարդ դոլարի օգնություն տրամադրել Սիրիային։ Երկրի վերակառուցման ընդհանուր ծախսերը գնահատվում են 250 միլիարդից 400 միլիարդ դոլար։

Շանթ Խաթչերյան

Հոդվածն անգլերենով տպագրվել է https://armenianweekly.com/ կայքում։