Իմ կյանքն իբրև զինվորագրյալ մարդ եմ ապրել

Սակայն Բեյրութի հայ համայնքի ազգային, մշակութային և հոգևոր կյանքն այնքան աշխույժ էր, որ անհրաժեշտ դարձավ այդ բոլոր իրադարձությունները լուսաբանելու համար էջեր ավելացնել:

Ինձ հաջողվեց գործընկերներիս հետ համատեղ աշխատելով՝ «Ազդակը» ութ էջով հրատարակել, որի առաջին համարն ընթերցողի սեղանին դրվեց 1978 թվականի դեկտեմբերի 2-ին: Այն տարիների համար մեծ նվաճում էր դա, քանի որ Սփյուռքում և Հայաստաում ութ էջանոց թերթ գոյություն չուներ: Հիմա արդեն 10 էջ է տպագրվում:

Սակայն «Ազդակն» իմ գործունեության գլխավոր ասպարեզը չէր միայն:

Ծննդավայրս Հալեպն է, ավարտել եմ Հալեպի «Քարեն Եփփե» ազգային ճեմարանը, որից հետո հայագիտական պաշարն ամբողջացնելու համար ուսանել եմ Վենետիկի «Սուրբ Ղազար» հայագիտական վարժարանում, ապա՝ ընդունվել եմ Բելգիայի «Լուվեն» համալսարանը՝ արմատապես ուսումնասիրելով միջազգային դիվանագիտություն, քաղաքագիտություն, Արևելքի հին պատմություն և արևելյան լեզուներ:

Երկար տարիներ դասախոսել եմ Բեյրութի համազգայինի ճեմարանում, Կիլիկիո կաթողիկոսության դպրեվանքում և «Սուրեն Խանամիրյան» ազգային վարժարանում, եղել եմ Համազգայինի հայագիտության բաժնի բարձրագույն հիմնարկի տնօրենը:

Բախտ է վիճակվել ութ տարի աշխատելու Հայաստանի առաջին հանրապետության վերջին վարչապետ Սիմոն Վրացյանի հետ, երբ նա Բեյրութի «Նշան Փալանջյան» վարժարանի տնօրենն էր: Ես շատ երիտասարդ էի այդ տարիներին և նոր էի սկսել մանկավարժական գործունեությունս:

Հիմնովին աշխատանքներ եմ կատարել նաև գրաբարագիտության ուղղությամբ:

-Ձեր կարծիքով՝ արևելահայերենի ու արևմտահայերենի լեզվական պատնեշն այսօր հաղթահարվե՞լ է, Ձեր տարիներին այդ երկու ճյուղերի միջև որևէ՞տարբերություն դրվում էր:

-Մեր ժամանակի սերունդը տարբերություն չէր գտնում լեզվի երկու ճյուղերի միջև: Դպրոցական տարիներին էլ արևելահայ և արևմտահայ գրողներ ընթերցելու ժամանակ երբեք չենք զանազանել դրանք, երկուսն էլ ազատորեն կիրառում էինք, համահավասար արժեք ունեին, երկու լեզուների օգտագործման բառամթերքն էլ գրեթե նույնն էր մեզ համար:

Պետք է այս երկու լեզուների մերձեցումն արագ թափով ընթանար, սակայն, դժբախտաբար, այդ գործընթացը տեղի չունեցավ:

Ի վերջո, բոլորս հայ ենք, և այս լեզվական ճյուղերը հայոց լեզվի մասն են կազմում, մեր երեխաներին պետք չէ զրկել մայր արմատից:

-Այժմ աշխատանքային ի՞նչ ընթացքի մեջ եք:

-Ինձ նոր պարտականություն տրվեց զբաղվել ՀՅԴ արխիվներն ուսումնասիրելով՝ պատմական նյութերը հրատարակման պատրաստելու համար: Վերջինը՝ «Նյութեր ՀՅԴ պատմության համար» ստվարածավալ 12 հատորներով մատենաշարն է, որի յուրաքանչյուր հատորը մոտ 500-էջանոց ժողովածու է, և ամեն հատորում միջին հաշվով 400 փաստաթուղթ է ներառված:

Մատենաշարի հայաստանյան շնորհանդեսը տեղի ունեցավ փետրվարի 10-ին՝ ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիայի պատմության ինստիտուտում:

Դաշնակցության պատմության վերաբերյալ արխիվները հիմնականում կենտրոնացած են ԱՄՆ Մասաչուսեթս նահանգի հայաշատ Ուոթերթաուն քաղաքում գտնվող ՀՅԴ «Հայրենիք» կենտրոնում: Ես տարվա մեջ մեկ անգամ գնում եմ Ուոթերթաուն՝ անհրաժեշտ արխիվներից օգտվելու համար:

Ուսումնասիրություններ կատարելիս՝ օգտվում եմ նաև Բեյրութի ազգային ճեմարանի գրադարանում գտնվող փաստաթղթերից, որոնք հիմնականում պատճեններ և լուսապատճեններ են:

-Ի՞նչ կարևորություն ուներ այդ արխիվների ուսումնասիրությունը և ինչպե՞ս հանձն առաք այդ պատասխանատու աշխատանքը կատարելու:

-Պետք է ասեմ՝ արդեն 10 տարուց ավելի է, որ այս գործով եմ զբաղվում: Շատ դժվար, տաժանակիր աշխատանք է հին փաստաթղթերն ուսումնասիրելը, վերծանելը, իսկ ամենադժվարը՝ ծանոթագրելն է:

Այդ արխիվներում է ամփոփված մեր ժամանակակից և ազատագրական պայքարի վերջին 125 տարվա պատմությունը:

Դաշնակցության արխիվների մեծ մասը, բարեբախտաբար, պահպանվել է, որոնք վերաբերում են ազգային, քաղաքական և մարտական գործունեությանը: Այդ արխիվները հետաքրքիր նյութ են պարունակում Պատմական Հայրենիքի Տարոն, Սասուն, Խարբերդ, Վասպուրական և մյուս բնակավայրերի մասին, որոնք մինչև հիմա ուսումնասիրված չեն:

Ճիշտ է, հիմնականում կուսակցության պատմությունն եմ ուսումնասիրել, բայց ուսումնասիրության ամբողջ ընթացքում կարծես՝ ինչ-որ տեղ շփոթում էի մեր ազգի ամբողջ պատմության հետ. ինչպես գիտենք, ՀՅԴ-ն այդ ժամանակաշրջանում գլխավոր դեր է խաղացել Հայոց պատմության հոլովույթում:

-Բոստոնի արխիվներում ուսումնասիրելու նյութեր դեռ շա՞տ կան:

–Հրատարակված 12 հատորում, թերևս, արծարծվում են մինչև 1915 թվականի իրադարձությունները:

Այդ փաստաթղթերում ներկայացվում է այն մասին, որ 1915 թվականի ապրիլի 24-ը (հին տոմարով՝ ապրիլի 11-ը) ընդունում ենք իբրև Հայոց ցեղասպանության սկիզբ, որն այնքան էլ չի համապատասխանում իրականությանը: Խորհրդանշական ամսաթիվ է դա, քանի որ այդ օրը Օսմանյան կայսրության մայրաքաղաքում սկսվեց հայ մտավորականների ձերբակալությունը: Կարելի է ասել՝ ապրիլի 24-ին թուրքական վայրագությունն իր գագաթնակետին հասավ: Եղերական իրադարձությունների մասին պատմող փաստարկներն արդեն հաջորդ հատորներում տեղ կգտնեն:

-Արխիվային ուսումնասիրությունների ընթացքում ի՞նչ փաստաթղթերի եք առնչվել, որոնք ոչ միայն Դաշնակցությանն են վերաբերում, այլ, առհասարակ, Հայոց պատմությանը:

–Ուշագրավ փաստաթղթերի, իհարկե, հանդիպել եմ, որոնցից մեկը վերաբերում էր համշենահայերին:

Համշենահայերը կոտորածներից հետո կազմել են «Տայք» միությունը, ապա գումար հավաքել, ֆոնդ և հանձնախումբ ստեղծել՝աշխարհով մեկ տարագրված իրենց հայրենակիցների հետքերով փնտրտուքի գնալու համար:

Ապա հասել են մինչև Կոստանդնուպոլիս, ֆրանսերենով զեկուցագիր են ներկայացրել` դաշնակից պետությունների զինվորական հրամանատարներից արտոնություն խնդրելով, որ թույլատրեն կոտորածից հետո կենդանի մնացած հայերին փնտրել, ովքեր հասել են մինչև Միջագետքի անապատներ, Բաղդադ , Մոսուլ և այլուր:

Ահավասիկ, սա թանկագին փաստաթղթերից մեկն էր: Դժվար թե Հայաստանում ապրող համշենահայերն այսօր հիշեն, թե այդպիսի կազմակերպություն է գոյություն ունեցել, որի անդամները նմանօրինակ քայլի են գնացել:

Հույժ կարևոր փաստաթղթային ուսումնասիրություններից էր նաև այն, որ Վանի նահանգի շրջանում (Պատմական Վասպուրական) մոտավորապես 800 հայաբնակ գյուղեր են եղել:

Այնտեղ մանրամասն ներկայացվում է, թե որքան հայ բնակչություն են ունեցել այդ գյուղերը, ինչքան քրդեր են ապրել այնտեղ, և գյուղերն իրարից ինչ հեռավորության վրա են գտնվել:

-Եթե անդրադառնանք անցած ուղուն, ապա Ձեր կյանքի վրա մեծ ազդեցություն ներգործողը ո՞ր տարիներն են եղել:

–Իմ կյանքն իբրև զինվորագրյալ մարդ եմ ապրել. առաջին հերթին՝ ՀՅԴ կուսակցության զինվորն եմ: Որտեղ ինձ պարտականության են կանչել, անտրտունջ գնացել եմ:

Սակայն այն նվիրական գործը, որն իմ կենսագրության մեջ կարմիր թելի պես անցնում է, մատաղ սերնդին հայեցի դաստիարակելն է, նրանց հայրենասիրական ոգի ներշնչելը:

–Իսկ Ձեզ հայրենասիրական ոգի ո՞վ է ներշնչել:

-Դե, իհարկե, ծնողներիս կողմից ստացած ներշնչանքն է: Մեր մանկությունն այնպիսի ժամանակաշրջանում ենք անցկացրել, երբ ծնողներից կամ շրջապատից լսում էինք, թե ինչ տառապանքների ու հալածանքների ենթարկված սերունդ ենք:

Մեզ վրա ծանր պարտականություն էր դրված՝ ապահովելու ազգի վերականգնումը: Դա մեծ ուժ էր տալիս մեզ. չէ՞ որ ազգը մեզանով՝ Ցեղասպանությունը վերապրածների զավակներով, որբանացներում իրենց կյանքը մաշած մարդկանցով պետք է վերականգնվեր:

-Իսկ այսօրվա սերնդի մասին ի՞նչ կասեք: Հայրենասիրական ոգին նրանց մոտ որքանո՞վ է պահպանված:

–Խոսքս, անշուշտ, Սփյուռքի երիտասարդներին է վերաբերում: Չեմ կարող ասել, որ այժմ նրանց ազգային ոգին խամրում է: Ճիշտ է, մեր սերունդը համեմատաբար ուրիշ էր, խորությամբ էր ընկալում հայության, հայկականության և հայրենասիրության գաղափարը, բայց դա ինձ իրավունք չի վերապահում ասելու, որ հաջորդ սերունդը նվազ հայ է կամ հայեցի ապրելակերպ ունի: Եվ դա միայն Մերձավոր Արևելքի երկրներում ապրող հայ երիտասարդներին չի վերաբերում, այլ, առհասարակ, աշխարհասփյուռ հայ երիտասարդներին:

Ամեն տարի ապրիլի 24-ին, լսելով նրանց պահանջատիրական կոչերը, Հայոց ցեղասպանության հարցի արդարացի լուծման համար կազմակերպվող ջահերթերն ու ոգեկոչման մյուս միջոցառումները, հոգիս հպարտությամբ է լցվում, բերկրում եմ:

Նրանք հավատարիմ եմ իրենց արմատներին և քաջությամբ պաշտպանում են մեր իրավունքները: Մեր իշխանությունը պետք է նրանց կողքին գտնվի և սատարի նրանց հայրենասիրական նախաձեռնությունները:

-Դուք մեծ ճանապարհ անցած մարդ եք: Զրույցի վերջում ցանկալի է լսել հայ երիտասարդներին ուղղված Ձեր խոսքը:

-Հակիրճ պատասխանեմ հարցին: Մարդը մինչև վերջին շունչը սովորելու բան ունի: Կարծում եմ՝ այս պարագայում սովորելու շատ բան ունենք հայ երիտասարդներից:

Հարցազրույցը Գևորգ Չիչյանի

hayernaysor.am