Բոլշևիկներն իրենց համարում էին ամենախելացին, և երկրի կառավարման հարցում ուրիշ որևէ տեսակետ կամ կարծիք նրանց համար հետաքրքիր չէր

Ի՞նչ ասելիք ունի 1921 թ. Փետրվարյան ապստամբությունն այսօր յուրաքանչյուրիս և մասնավորապես ղեկավար մարմիններում ընդգրկված անձանց, ի՞նչ սխալներից է անհրաժեշտ խուսափել` մեր երկրի խաղաղ և անվտանգ կյանքն ապահովելու համար. Yerkir.am-ի այս և հարակից հարցերին է անդրադառնում պատմական գիտությունների դոկտոր Խաչատուր Ստեփանյանը:

— Որո՞նք էին 1921 թ. Հայաստանում տեղի ունեցած Փետրվարյան ապստամբության հիմնական պատճառները:

— Առաջինը պետք է նշել սոցիալ-տնտեսականը: Երբ Հայհեղկոմն եկավ իշխանության, սկսեց կիրառել ռազմական կոմունիզմի և բռնագրավումների քաղաքականություն ամբողջ Հայաստանում: Ցեղասպանությունից և պատերազմներից տուժած բնակչության համար շատ դժվար էր բոլշևիկյան բռնագրավումներին դիմագրավելը և դրանց հետևանքները տանելը: Հայ գյուղացուն վերջին ունեցվածքից զրկելը, բնականաբար, դժգոհությունների էր տեղիք տալիս: Ժողովրդի համբերության բաժակը մի օր պետք է լցվեր, և նա պետք է ընդվզեր:

Ապստամբության պատճառների մեջ առանցքային էր նաև 1920 թ. դեկտեմբերի 2-ին կնքված Երևանի համաձայնագրի կետերի չհարգելը բոլշևիկյան իշխանությունների կողմից: Բոլշևիկները պատավորվել էին չհալածել ոչ բոլշևիկյան կուսակցությունների ներկայացուցիչներին, պահպանել Հայաստանի անկախությունը: Սակայն բոլշևիկները չհարգեցին իրենց խոստումը: Հայհեղկոմն իրականացրեց բռնությունների և ձերբակալությունների քաղաքականություն: Բոլշևիկյան իշխանություններն սկսեցին հալածանքներ նախկին կառավարության ներկայացուցիչների ու հատկապես մտավորականության հանդեպ: Արդեն դեկտեմբերի 4-ին, Հայաստանում խորհրդային իշխանություն հաստատելուց ընդամենը 2 օր անց, ձերբակալվեցին հայտնի մտավորականներ, իսկ մի քանի օր հետո` նախկին կառավարության անդամներ` Համո Օհանջանյանի գլխավորությամբ:

Դեկտեմբերի կեսերին սկսվեց ձերբակալությունների նոր ալիք: 1921 թ. հունվարի վերջին Հայաստանի բանտերը լցված էին այն անձանցով, որոնք   ինչ-որ առումով չէին կիսում խորհրդային իշխանությունների վարած քաղաքականությունը: Փետրվարի սկզբին սկսվել էր նաև ձերբակալված գործիչներին սպանելու գործընթացը: Բանտերում գտնվող ոչ բոլշևիկյան կուսակցությունների ներկայացուցիչների, մտավորականների և քաղաքական գործիչների ճակատագիրը հուզում էր ինչպես ժողովրդին, այնպես էլ դեռևս ազատության մեջ գտնվող դաշնակցականներին:

Փետրվարյան ապստամբության պատճառներից հաջորդը բոլշևիկյան իշխանությունների կողմից հայոց ազգային արժեքների ոտնահարումն էր: Բոլշևիկները հեգնում էին անկախության, Արևմտյան Հայաստանը Խորհրդային Հայաստանին միացնելու գաղափարները, ազգային խորհրդանիշերը` «Մեր հայրենիք»-ը, եռագույնը և Հայաստանի 1-ին հանրապետության զինանշանը: Նույնիսկ խոսք էր գնում ռուսերենը որպես պետական լեզու հայերենին փոխարինելու մասին: Սա նույնպես առաջացնում էր ժողովրդի դժգոհությունը:

Ապստամբության պատճառներից էր նաև հայ սպաների նկատմամբ կիրառված տեռորը: 1000-ից ավել հայ սպաներ, որոնց մեծամասնությունը 1-2 տարի առաջ մարտնչել էր հանուն Հայաստանի անկախության, ձերբակալվեցին և աքսորվեցին Ռուսաստան` նվաստացուցիչ հանգամանքներում:

— Արդյոք սա ժողովրդական ինքնաբու՞խ էր ապստամբություն էր, թե՞ ՀՅԴ կուսակցության կողմից էր հրահրվել:

— Տարբեր մոտեցումներ կան այս հարցում, բայց գիտական տեսակետն այն է, որ ժողովրդի դժգոհությունները հասունացած էին, և ապստամբությունը պետք է պայթեր, իսկ Դաշնակցությունը պարզապես եկավ ղեկավարելու արդեն ժողովրդի սկսած ինքնաբուխ շարժումը` հստակ գիտակցելով հայության գլխին կախված վտանգը:

Փետրվարի 18-ին ապստամբները մտան Երևան: Սիմոն Վրացյանի գլխավորությամբ հռչակվեց Հայրենիքի փրկության կոմիտեն: Վերջինս հանդես եկավ հայտարարությամբ և հայտնեց, որ որպես  Հայաստանի ժամանակավոր կառավարություն գործելու էր այնքան ժամանակ, մինչ  տեղի կունենային ժողովրդավարական սկզբունքներով համապետական ընտրություններ:

— Ինչու՞ հերթն ընտրություններին չհասավ:

— Խորհրդային Ռուսաստանն ամեն կերպ աջակցեց Հայաստանի բոլշևիկներին` վերականգնելու համար իրենց իշխանությունը Երևանում: Ամիսուկես անց բոլշևիկները ռուսական զորքի օգնությամբ մտան Երևան, իսկ ապստամբների մեծ մասն ստիպված եղավ Գառնիի վրայով անցնել Զանգեզուր, ապա` Պարսկաստան:

— Ինչպիսի՞ն էր մեր ժողովրդի վերաբերմունքը Հայրենիքի փրկության կոմիտեի նկատմամբ:

— Դատելով ժամանակի մամուլում առկա տեղեկություններից, ինչպես նաև հուշագիրների` մեզ փոխանցած հաղորդումներից, ժողովուրդն ուրախացել էր բոլշևիկյան իշխանության տապալումով, որովհետև վերջինները, իրենց կառավարման երկուսուկես ամսվա ընթացքում այնպիսի աղետների առջև էին կանգնեցրել երկրի բնակչությանը, որ այլևս մարդիկ չէին կարող հանդուրժել բոլշևիկների հետագա իշխանությունը: Սրա մասին վկայում են անգամ բոլշևիկյան ղեկավար գործիչների կողմից ակամա արված հայտարարությունները: Մասնավորապես հիշատակման է արժանի Վ. Ի. Լենինի հայտնի նամակը: Ապրիլի կեսերին նա Կովկասի կոմունիստներին նամակ էր հղել` կոչ անելով մեղմ վերաբերվել բնակչության և հատկապես մտավորականության նկատմամբ, եթե անգամ նրանք եղել են ՀՅԴ անդամներ: Կարելի է ենթադրել, որ Հայհեղկոմի վարած բռնությունների և բռնագրավումների քաղաքականությունն ընկալելի չէր նաև Մոսկվայի համար: Փետրվարյան ապստամբությունից և Լենինի այս նամակից հետո բոլշևիկյան բռնությունները Հայաստանում դադարեցվեցին: Հայհեղկոմի այն կազմը, ովքեր եկել էին իշխանության, բոլորը հեռացան Հայաստանից: Մոսկվան էլ գիտակցեց, որ իշխանության եկած Հայաստանի ռազմահեղափոխական կոմիտեն արկածախնդրության էր գնացել, որովհետև  Հայաստանում նրանք կիրառել էին այնպիսի քայլեր, որոնք քննություն չէին բռնել Խորհրդային Ռուսաստանում: Հայհեղկոմի անդամները գիտեին, որ ռազմական կոմունիզմն իրեն չէր արդարացրել, բայց խաղաղ ճանապարհով իշխանության եկած Հայհեղկոմն արյուն էր տենչում: Ժամանակակիցները վկայում էին, որ նրանց համար հեղափոխությունը նշանակում էր արյուն և ավերածություններ, որ նրանք տենչում էին քաղաքացիական կռիվների: Այս տրամաբանությունն էր երկիրը հասցրել քաղաքացիական կռիվների և Փետրվարյան ապստամբության:

— Որո՞նք են Փետրվարյան ապստամբության դասերը և այժմեականությունը:

— Գլխավոր դասն այն է, որ ոչ մի իշխանություն իրեն անպատժելի չպետք է համարի:

Մյուս դասն անկախության գաղափարն է: Դեկտեմբերի 2-ին Հայհեղկոմը և Խորհրդային Ռուսաստանը հայտարարել էին, որ իրենք երաշխավորելու էին Խորհրդային Հայաստանի անկախությունը, բայց արդեն հաջորդ օրերին պարզ երևաց, որ, ընդհակառակը, նրանք ոտնահարելու էին հայոց երկրի անկախությունը: Հայ ժողովուրդը, զենք բարձրացնելով, ցույց տվեց, որ անհրաժեշտության դեպքում, եթե խնդիրը վերաբերում է անկախությանը, ինքը կարող է կռվել անգամ հզոր Ռուսաստանի դեմ, որովհետև իրականում Հայաստանի բոլշևիկյան իշխանություններն իրենցից ոչինչ չէին ներկայացնում: Փետրվարյան ապստամբությունը սերունդներին փոխանցեց, որ անկախությունը գերագույն արժեք է և այն չպետք է սակարկության դնել:

Փետրվարյան ապստամբության հաջորդ դասը նույնպես արդիական է. պետք է հաշվի առնել քաղաքական տարբեր ուժերի, բնակչության բոլոր խավերի տեսակետները երկրի կառավարման հարցում, անկախ նրանից,  կիսում ես, թե` չէ նրանց հայացքները: Բոլշևիկների համար մերժելի էին ամբողջ նախկինը և ցանկացած տեսակետ, որը չէր համընկնում իրենցին, նույնիսկ եթե իրենց մերժած տեսակետը կարող էր շատ կարևոր արժեք ունենալ: Նրանք իրենց համարում էին ամենախելացին, և երկրի կառավարման հարցում ուրիշ որևէ տեսակետ կամ կարծիք նրանց համար հետաքրքիր չէր: Եվ դրա հետևանքով պայթեց Փետրվարյան ապստամբությունը: Նման անցանկալի իրադարձություններից խուսափելու համար անհրաժեշտ է հաշվի առնել այս հանգամանքը ևս:

Մ.Հ.