Իսկ եթե Ադրբեջանը ստորագրի՞ Մադրիդյան սկզբունքները…
2009 թվականի հոկտեմբերի 10-ին Ցյուրիխում ստորագրվեցին հայ-թուրքական արձանագրությունները, ինչը ստորագրվեց նախատեսվածից 3.5 ժամ ուշացումով: Արդեն երեք տարի է անցել, սակայն դրանք դեռ վավերացված չեն: Եւ երկրորդ ԵԽԽՎ աշնանային նստաշրջանն է, որտեղ հետաքրքիր զարգացումներ տեղի չունեցան Հայաստանի հետ կապված: ՀՅԴ գերագույն մարմնի ներկայացուցիչ, ԱԺ ՀՅԴ խմբակցության ղեկավար եւ ԵԽԽՎ-ում Հայաստանյան պատվիրակության անդամ Արմեն Ռուստամյանը «Երկիր Մեդիա» հեռուստաընկերության «Երկրի հարցը» ծրագրում խոսել է վերոնշյալ թեմաների շուրջ: Հիշեցնենք, որ դեռ երեք տարի առաջ ՀՅԴ-ն հակադրվեց արձանագրություններին:
— Դեռ երեք տարի առաջ դուք համոզվա՞ծ էիք, որ արձանագրությունները այս ճակատագրին կարժանանան, թե՞ պարզապես ձեր ցանկությունն էր, որ այն այս ճակատագրին արժանանա։
— Մենք ոչ միայն համոզված էինք, այլև դրա մասին համոզված խոսում էինք, հիմնավորում էինք եւ իշխանություններին էինք ներկայացնում: Այդ ժամանակ հանրապետության նախագահը կուսակցությունների հետ հավաք կազմակերպեց, որի ժամանակ կուսակցություններն իրենց տեսակետները ներկայացրին: Ես այդտեղ ներկա էի եւ ամբողջապես ներկայացրել եմ բոլոր այն մտահոգությունները, որոնք մենք ունեինք այս արձանագրությունների հետ կապված: Հիմա անցել է երեք տարի, եւ եթե վերհիշենք, թե իրենք ինչ էին ուզում եւ ինչի հասան, եւ վերհիշենք, թե մենք ինչ էինք նախազգուշացնում, եւ ինչ տեղի ունեցավ, ակնհայտ է, որ բոլոր այն մտքերը, հիմնավորումները, գաղափարները, որոնք մենք ներկայացրել էինք, իրականում տեղի ունեցան:
-Եւ որո՞նք էին ձեր հիմնական փաստարկները, չնայած երեք տարի առաջ բազմիցս ենք խոսել այդ մասին: Եթե հնարավոր է` եւս մեկ անգամ վերհիշենք դրանք:
-Հիմնական փաստարկը նախ այն էր, որ ակնհայտ էր եւ սխալ էր կառուցված մեր արտաքին քաղաքականության հայեցակարգը նրա վրա, թե հնարավոր է տարանջատել Ադրբեջանը Թուրքիայից: «Այստեղ հարաբերությունները կարգավորենք, եւ դա կնպաստի Ղարաբաղի հարցի լուծմանը, կթուլանան ըստ էության Ադրբեջանի դիրքերը եւ այլն»։ Մենք ասում էինք, որ այս տեսակետը բացարձակապես չհիմնավորված տեսակետ է, ու երեւի թե նրանք լավ չէին ճանաչում Ադրբեջանին եւ Թուրքիային, որովհետեւ մարդիկ անընդհատ հայտարարում էին, եւ դա մենք էլ ասում էինք, ամբողջ պատմությունն էր դա ցույց տվել, որ ադրբեջանցիները եւ թուրքերը նույն ժողովուրդն են` երկու պետությունների մեջ: Եւ փորձել այդտեղ ինչ-որ արանք գտնել, հակադրել շահերը, դա միամիտ պատկերացում է:
-Արձանագրությունների տեքստի հետ կապված` իշխանության ներկայացուցիչները նշում էին, որ չկա այս բառը կամ այս երեւույթը:
-Բառերը նախ կային, եւ դրա հետեւում շատ լավ թաքնված էր եւ արտգործնախարար Դավութօղլուն, ով շատ լավ ներկայացրեց /այդ սղագրությունը ունեն/, թե ինչպես են իրենք պատկերացնում հարցի լուծումը, եւ նույն Թուրքիան ինչ նպատակներով էր այս արձանագրությունները ստորագրում: Այս ամենը հստակ կատարվեց: Այսինքն՝ պարզ արդյունքը ինչ է` սահմանները փակ են, դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատված չեն, Ադրբեջանի հետ հարաբերությունները, ընդհակառակը, գնալով ավելի սրվել են, ավելի լարվել: Ղարաբաղի խնդիրը, որ թվում էր, թե ավելի հեշտ պետք է լուծվի, ավելի է բարդացել: Ավելին ասեմ, հստակ դարձավ, որ Թուրքիան հնարավորություն ունի արդեն, եւ դա օգտագործում է ամեն տեղ, ավելի է միջամտում ղարաբաղյան կարգավորման հետ կապված հարցերին: Միայն հիշատակենք, որ բոլորովին վերջերս խոսք էր գնում Ստեփանակերտի օդակայանը բացելու հետ կապված. հարցին այնտեղից անմիջապես արձագանք եկավ, որ սա խափանելու է բանակցային գործընթացը, տարածաշրջանի անվտանգությունը եւ այլն: Այսինքն՝ շատ հստակ է, որ թուրք-ադրբեջանական տանդեմը ավելի ուժեղացած է, ավելի միասնական է եւ ավելին` մեկ ընդհանրական ծրագրով է գործում: Սա մեկ, որը ուզում էինք անել` չեղավ: Պարզ է, որ հարցը չէր կարող լուծվել, սահմանները չէին կարող բացվել, քանի Ղարաբաղի խնդիրը լուծված չէ, որովհետեւ այն ժամանակ էլ էր ակնհայտ, որ հանձինս Թուրքիայի` Ադրբեջանն ուներ մի գործընկեր, որն ամբողջ աշխարհում պաշտպանում է միանշանակ Ադրբեջանի դիրքերը` առ այն, որ Հայաստանն ագրեսոր է: Եւ եթե նրանք բացում են սահմանը, դուրս է գալիս, որ էլ չեն դիտում Հայաստանին` որպես ագրեսոր: Սա երբեք տեղի ունենալ չէր կարող եւ, բնականաբար, տեղի չունեցավ: Այսինքն, սահմանները հենց այդ պատճառով փակ մնացին, եւ հիմա բոլոր տեղերում հայտարարում են , որ քանի դեռ Ղարաբաղի հարցը չի լուծվել, այդ սահմանները չեն բացվի: Որովհետեւ մի սահման բացելով` սա ոչինչ չի տալիս համաշխարհային հանրությանը, մյուսն էլ պետք է բացվի, որպեսզի խաչմերուկ առաջանա: Հայ-թուրքականը բացվի` պետք է հայ-ադրբեջանականն էլ բացվի, եթե ոչ, ապա սա փակուղային լուծում է: Իրենք սրանով նաեւ համոզեցին միջազգային հանրությանը: Երբ ասում էինք` իրենց դիրքերը կթուլանան, ավելի հարվածների տակ կընկնեն, Թուրքիան ցույց կտա իր դեմքը` սխալ էր, ոչ մի նման բան էլ տեղի չունեցավ: Օրինակ, Էշտոնը բոլորովին վերջերս հայտարարել էր, որ քանի Ղարաբաղի հարցը չի լուծվել, այս խնդիրը չի կարող տեղից շարժվել: Եւ, ըստ էության, թուրքական մոտեցումները միջազգային ատյաններում պաշտպանվում են. սրանք փոխկապակցված են: Այսինքն, մենք այս իրավիճակից չենք կարողացել դուրս գալ: Այն, որ Հայաստանը նոր շունչ պետք է ձեռք բերեր, մեկուսացումից դուրս գար, ավելի լայն հնարավորություններ ստանար զարգանալու` արդեն տեսնում ենք մեր ներքին վիճակով:
-Իշխանությունն այդ առումով հակափաստարկներ է անում այն տեսանկյունից, որ մեր ընդդիմախոսներն ասում էին, թե սա մեծ վնաս կհասցնի Ցեղասպանության ճանաչման գործընթացին. դա այդպես չեղավ: ճիշտ է` սահմանները չբացվեցին, սակայն Հայաստանի հեղինակությունը բարձրացավ:
-Ոչ մի նման բան տեղի չի ունեցել: Նախ` միջազգային ճանաչման գործընթացը մենք մինչ այդ էլ ասել էինք: ժամանակ է եղել, երբ օրակարգում անգամ չկար միջազգային ճանաչման գործընթացը. օրինակ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի ժամանակ համարում էին, որ չպետք է այն օրակարգ բերվի. անգամ այդ ժամանակ ճանաչումներ էին լինում: Որովհետեւ մեր իշխանությունները չեն կարողանում հասկանալ, որ սա համայն հայության պայքարի արդյունքում ձեռք բերված մի արդյունք է, որ իսկապես Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործընթաց գոյություն ունի: Դա օրակարգի վրա է: Իհարկե, իրենք այս քայլերով դժվարացնում են. սա եղել է առաջին նախագահի օրոք, հիմա էլ եղավ, երբ որ իսկապես դժվարություններ ունեինք, գործընթացը հիմա դանդաղեց եւ դա միանշանակ է: Իհարկե, իրենք սա չեն ընդունում: Իրենք նաեւ ասում են` Թուրքիան հարվածների տակ կընկնի: Հիմա, օրինակ, տեսեք` Թուրքիան այսօր ամենագլխավոր գործընկերն է դարձել Սիրիայի հետ պայքարում: ՆԱՏՕ-ն այսօր հայտարարում է, որ եթե թուրք-սիրիական պատերազմ սկսվի, կանգնած է Թուրքիայի թիկունքին: Այդ ինչպես եղավ, երբ որ Թուրքիան պետք է պարսավանքի ենթարկվեր, ստիպեին հարցերը լուծել հարեւաններիդ հետ, այդ հարցերը չլուծած` հիմա էլ մյուս հարեւանիդ հետ է ուզում հարցեր կարգավորողի դերակատարություն ստանձնել: Ակնհայտ է, որ այս ամենը ոչ մի հիմք չունի: Ակնհայտ է նաեւ, որ Ադրբեջանի դիրքերն էլ այսօր թուլացած չեն: Մենք սրանից ինչ ենք շահել: Պատերազմի վտանգը շատ ավելի մեծացել է: Ամենակարեւորը, որ պետք է դա չանեինք: Հիմա մենք ակնհայտ խոսում ենք այն մասին, որ Ադրբեջանը զինվում է: Եւ դա Ադրբեջանը չի էլ թաքցնում: Դեռ ավելին` Ադրբեջանը Ռամիլ Սաֆարով է բերում հերոսացնում: Եվ այդ հերոսացման գործընթացը անում է ողջ աշխարհին մարտահրավեր նետելով: Իսկ որեւէ մեկն այսօր սանկցիաներ չի դնում Ադրբեջանի առջեւ:
-Այս պահին, երբ որ արձանագրությունները ստորագրված են, սակայն դրանք հետ քաշված չեն, բայց վավերացված էլ չեն, կա՞ն արդյոք սրա ռիսկերը, վտանգը:
-Իհարկե կան: Եթե, ի վերջո, բոլորի համար ակնհայտ է, բացի մեր իշխանություններից, որ քանի Ղարաբաղի հարցը չի լուծվել` հայ-թուրքական հարցը չի կարգավորվի, այդ դեպքում` այս արձանագրությունների իմաստը որն էր: Եթե անգամ ինչ-որ դրական բաներ են ասում, բայց բացասականն էլ եղավ, մենք արդեն մեր մեջ պրոբլեմ ստեղծեցինք: Հայ ժողովուրդը պառակտվեց այս ընթացքում: Սփյուռքում պրոբլեմներ, մեր մեջ խնդիրներ առաջացան: Դրանից ով շահեց: Թուրքերից ու ադրբեջանցիներից բացի ուրիշ ոչ ոք չի շահել: Հենց այս պառակտումն ինքնին նրանց համար օգտակար էր:
-Առաջիկայում ի՞նչ կարող է լինել, եթե շարունակվի այս վիճակը եւ արձանագրությունները մնան այն վիճակում` ինչ վիճակում, որ այսօր են:
-Առաջիկայում ամենավատ սցենարը, որը կարող է տեղի ունենալ, հետեւյալն է` բերվի նոր փաթեթ Ղարաբաղի հարցով: Օրինակ` Մադրիդյան սկզբունքներ: Թե ինչպես ենք այս հարցին մոտենում, մյուս սխալն էլ դա է: Մենք ասում ենք` տեսեք, մենք չենք շեղվում Մադրիդյան սկզբունքներից, այլ` Ադրբեջանը, որպեսզի ճնշենք Ադրբեջանին, ասում ենք Ադրբեջանն է շեղվում Մադրիդյան սկզբունքներից: Մեկը մի օր կանգնի, ասի` լավ դուք չեք շեղվում, ուրեմն դուք ընդունում եք Մադրիդյան սկզբունքները: Գնան ադրբեջանին համոզեն, որ ստորագրի այդ սկզբունքները, որտեղ ավելի շատ Ադրբեջանն է շահում, քան թե մենք: Ստորագրեն այն, մեր այս ԱԺ-ն վավերացնի, առանց այն էլ ամեն ինչ վավերացնում է, եւ միանգամից փաթեթով Ղարաբաղի եւ հայ-թուրքական հարաբերությունների հարցը լուծվի, լուծվի այնպես, ինչպես Թուրքիան է ասում: Միանգամից պայմանագիրը կենդանանում է, Թուրքիան ասում է, որ շատ դրական քայլ ենք կատարել Ղարաբաղի կարգավորման ուղղությամբ: Իսկ մենք, բնականաբար, հետեւելով Թուրքիային, որովհետեւ մենք իրենց խաղի մեջ ենք` մենք էլ ենք վավերացնում, եւ դառնում է այն, ինչ իրենք ուզում են: Այսինքն` Մադրիդյան սկզբունքներ գումարած հայ-թուրքական արձանագրություններ` երկու կողմում էլ Հայաստանը, հայ ժողովուրդը զիջում է ամեն ինչ, որպեսզի կարողանա խաղաղության հասնել: Եւ դա էլ հասկանալով` ադրբեջանցիները եւ թուրքերը ասում են` դուք պետք է պայքարեք խաղաղության համար: Դա նվեր է, որը մենք ձեզ ենք տալիս: Այդպես է իրենց տրամաբանությունը, եւ սա կարող է իրականանալ շատ հավանական սցենարով:
-Առջեւում Ցողասպանության 100 ամյակն է, եւ ինչպես մենք ենք պատրաստվում, շատ ավելի լավ Թուրքիան է պատրաստվում: Միգուցե հնարավոր հետագա զարգացում լինի, Թուրքիան վերցնի եւ այս արձանագրություններից որեւէ մեկը վավերացնի, բայց ոչ ժամանակացույցովը:
-Թուրքիան կարող է ամեն ինչ էլ անել: Վատն այն է, որ մենք սպասում ենք տեսնենք, թե Թուրքիան ինչ կանի: Մենք նախաձեռնությունը զիջել ենք: Որ ասում ենք` նախաձեռնողական արտաքին քաղաքականություն, դրանից միայն խոսքն է մնացել: Այսօր որեւէ նախաձեռնողականություն չի երեւում: Նույն հայ-թուրքականի հետ կապված. փոխանակ մենք նեղը դնենք Թուրքիային իր այս պահվածքի համար եւ ինչ-որ բաներ դրանից ստանանք` դա չի արվում` մեկ, եւ երկրորդ` Սաֆարովի հարցով վերջում դառնալու է այնպես, որ Ադրբեջանը հաղթեց` հաջողեց:
-Սաֆարովի հարցը ընդգրկվեց ԵԽԽՎ աշնանային նստաշրջանում: Ձեր առաջարկն է եղել հարցը քննարկել լիագումար նիստին: Ինչ ընթացք այն ունեցավ, ինչ մթնոլորտ էր տիրում:
-Վճռորոշ նիստը իրավական հարցերով հանձնաժողովի նիստն էր, որը հիմք դրեց այս քննարկումներին: Որովհետեւ առնվազն մեզ անհրաժեշտ էր եւ իմ խնդիրը դա էր, որ Եվրոխորհուրդը իր օրակարգի վրա վերցնի այս խնդիրը, եւ սա անելու ձեւերից մեկն այս տարբերակն էր, որը հնարավոր եղավ անցկացնել:
Եւ, եթե առաջարկը չգնար իրավական հարցերի հանձնաժողովի կողմից, ես վստահ եմ, որ բյուրոն չէր էլ որոշի, որովհետեւ շատ մեծ դժվարությամբ է բյուրոն այս հարցը օրակարգ մտցրել այս նստաշրջանի շատ մոտիկ ձայների հարաբերությամբ: Հարցը մտավ օրակարգ, եւ կարեւորն այն է, որ քննարկան առիթ հանդիսացավ, բայց նաեւ սա պետք է ունենա հետեւանքներ: Եւ, բնականաբար, պետք է սրանից լուծումներ առաջանան: Եւ նույն իրավական հարցերով հանձնաժողովը, մոնիտորինգի հանձնաժողովը արդեն իր օրակարգի վրա այս խնդիրներն ունի: Դրան զուգահեռ նաեւ մոնիտորինգի հանձնաժողովն է անդրադարձել այս հարցին, տեսակետներ է լսել: Հիմա ուզեն, թե չուզեն` Սաֆարովի խնդիրը, որպես օրակարգային հարց, պետք է անընդհատ ներկայացվի, քննարկվի, հետապնդվի: Սա նվազագույնն էր, ինչին մենք հասանք: Եւ կարծում եմ` սա ամենակարեւոր խնդիրն էր: Այս քվեարկությանը եւ քննարկմանն օգնեց դրանից առաջ եղած մեկ իրադարձություն: Դա քաղբանտարկյալների սահմանման մասին հարցն էր: Այդ հարցի քննարկման ժամանակ ամբողջ ուժով երեւաց թուրք-ադրբեջանական լոբբինգի հզորությունը: Նրանք ամեն ինչ անում էին, որպեսզի այդ սահմանումը չնդունվի, որովհետեւ հաջորդ քննարկումը, որը լինելու է հունվարին` կոնկրետ Ադրբեջանի քաղբանտարկյալների մասին է: Որպեսզի հունվարյան քննարկումը տեղի չունենա, նրանք այս փուլում էին փորձում կանխել այդ քննարկումը: Եւ ամեն ինչ անում էին, որպեսզի Եվրոպայի խորհուրդը, իր արժեհամակարգին դեմ գնալով, քաղբանտարկյալների սահմանում չտա: Եւ ընդամենը մեկ ձայն չհերիքեց, որպեսզի Ադրբեջանական լոբբինգը իր նպատակին հասնի, եւ մենք այնտեղ անընդհատ խոսում էինք այն մասին, որ սա խայտառակություն է Եւրոպայի խորհրդի համար: Եւ այդտեղ մեծ հարված ստացավ թուրք-ադրբեջանական լոբբինգը` չկարողանալով հաջողել եւ բացահայտելով իրենց, այսպես ասած, կողմնակիցներին: Ավելին` հաջորդ օրը մեկ պատգամավոր եկավ եւ ասաց. ՙԵս կողմ եմ քվեարկել ադրբեջանական առաջարկին, բայդ դա սխալմամբ է եղել՚, ու խնդրում էր վերանայել իր քվեարկությունը: Եւ այս ֆոնի վրա, երբ Սաֆարովի քննարկումը եղավ` մոտ 3 տասնյակ ելույթ ունեցողներ էին գրանցվել, եւ նրանցից 7-8 հոգի էին, որ ադրբեջանամետ ելութներ ունեցան եւ ադրբեջանական դիրքորոշումներ էին ներկայացնում: Մեծամասնությունը խոսեց այնպես, ինչպես պետք է խոսեր Եւրոխորհրդի պատգամավորը: Հիմնական հարցը, որն այսօր գոյություն ունի Եւրախորհրդի առաջ, հետեւյալն է: Կա շատ հստակ մարտահրավեր, եւ սրանից էին ուզում շեղել Եւրախորհրդի կառույցներին ադրբեջանցիները: Տեղի է ունեցել աննախադեպ մի իրադարձություն, որը մարտահրավեր է առաջացրել եւրոպական արժեքների նկատմամբ: Եւ այդ մարտահրավերը ես հետեւյալ ձեւով ձեւակերպեցի` պետք է վերականգնվի արդարությունը, պետք է այս կառույցը ձեւ գտնի վերականգնելու արդարությունը եւ անի այնպես, կանխարգելիչ այնպիսի միջոցների դիմի, որ այս ամենը նորից չկրկնվի: Սա մարտահրավեր է, որը Եւրոպական արժեհամակարգից բխող կարեւոր խնդիր է: Մենք ասացինք, որ սա Հայաստան-Ադրբեջան հարց չի, սա Եւրոպական ընտանիքին, արժեհամակարգին նետված մարտահրավեր է, որը պետք է կարողանալ ճիշտ գնահատել: Կարծում եմ` այս հարցադրումները կարողացանք արձանագրել: Իհարկե, մյուս քայլերը պետք է սրան հետեւող լինեն: Կարեւոր մի խնդիր էլ կավելացնեի նստաշրջանում կատարված, որ կարծում եմ հենց այն նախաձեռնողականությունն է, որ մեզ պակասում է: Նույն Սաֆարովի ֆոնին, նույն Ադրբեջանի լկտի պահվածքը, պատերազմի նախապատրաստվելը, այդ բոլորը պարզագույն հայտարարություններով կասեցնելը` անիմաստ է: Մենք սրանից ինչ կարող ենք շահել: Մենք կարող ենք սրանից շահել կարեւոր երկու բան. Առաջինը` իսկապես ուժեղացնել Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության միջազգային ճանաչման գործընթացը, իսկ դա անելու համար մենք ինքներս նախ պետք է ամուր ցույց տանք մեր կամքը, իսկ դրա համար առնվազն պետք է արագորեն Հայաստան-Ադրբեջան ռազմաքաղաքական դաշինք կնքել, որտեղ Հայաստանը ֆիքսի իր երաշխավոր լինելու կարգավիճակը, որպեսզի իրավական հիմքեր ստեղծվի ԼՂՀ միջազգային ճանաչման համար: Այն` ինչ եւ չի արվում: Օրակարգում դրել եմ իմ հայտարարությունը. չգիտեմ այն կընդունեն, թե ոչ, բայց քայլերը հենց այդտեղ է նախանշված: Կարեւոր է, որ ոչ միայն միջազգային ճանաչման գործընթաց սկսվի, այլ ստիպեն բոլոր այն տեղերում, որտեղ ուզում են Ղարաբաղի հարցը քննարկվի` Ղարաբաղի ներկայացուցիչների ներկայությունն ապահովվի: Իմ ելույթը մասնավորապես դրան էր ուղղված: Նշեցի, թե ինչու պետք է Եվրախորհրդում Կիպրոսի հարցի քննարկման կամ Կոսովոյի հարցի քննարկման ժամանակ այդ երկրների ներկայացուցիչները ներկա գտնվեն, որն օգնում է երկխոսությանը, իսկ Ղարաբաղի հարցում` դա հնարավոր չէ:
Հարցազրույցը մշակվել է ՙԱպառաժ՚-ի կողմից` որոշ խմբագրումներով եւ կրճատումներով