Ժայռապատկերը՝ հնավայրում

Արցախի հանրապետության Քաշաթաղի շրջանի Հակարի գետի Աղավնո վտակի աջափնյա սարահարթերում շատ են մինչքրիստոնեական շրջանի բնակատեղիներ, որոնց հարևանությամբ կան դամբարանադաշտեր, ամրոցների ավերակներ, պատմական փարախներ, այլ նշանակության շինությունների ու պատերի հիմքեր: Այս օրերին հնագետները պեղումներ են իրականացնում Աղավնոյի աջափնյա Միրիկ գյուղի հյուսիսային կողմում գտնվող բլրի վրա գոյություն ունեցող կիկլոպյան ամրոցի ավերակներում: Վերջերս այնտեղ էի, ու հնագետներ Գագիկ Սարգսյանի, Արտակ Գնունու հետ եղանք գյուղի մոտակա սարահարթերում:

Մեզ ուղեկցում էին Միրիկի հարևանությամբ գտնվող Մոշաթաղի գյուղական համայնքի ղեկավար Սիրակ Սողոմոնյանը և Միրիկ գյուղի բնակիչ Նորայր Դանիելյանը: Այս հատվածում են գտնվում նշված գյուղերի խոտհարքերը, որոնք խորհրդային տարիներին մելորացվել են, ու շատ են վնասվել պատմական հնավայրերը: Այնուամենայնիվ պահպանված հուշարձանները տեղեկացնում են, որ հազարավոր տարիներ առաջ այս հատվածը եղել է բնակեցված, բնակիչներն զբաղվել են հիմնականում անասնապահությամբ: Նորայր Դանիելյանը ցույց տվեց մի բանակատեղի, որտեղ պահպանվել են 10-ից ավելի պատմական փարախներ՝ մոտակայքում դամբարաններ:

Այստեղից ուղիղ գծով մոտ 5 կմ արևելքում է Միրիկի ամրոցը: Հավանաբար փարախները պատկանել են նույն ամրոցին, որտեղ և վտանգի պահին պատսպարվել են մոտակա բնակավայրերի բնակիչները: Փարախների մոտ գտնվող մեծ քարերի վրա այն ժամանակ նաև փոսորակներ են արել, հավանաբար՝ որպես սանդ կամ ջրաման: Հնամենի բնակավայրից մոտ 1 կմ հեռու նման քարերից մեկի վրա ժայռապատկեր կա: Նորայրը գիտեր իր ասելով «քարտեզով քար»-ի տեղը: Նույն քարի մասին տեղեկացրել էր նաև Բերձորի Վահան Զատիկյանի անվ. թիվ 2 միջնակարգ դպրոցի զինղեկ Գալուստ Սահակյանը, ով առաջ աշխատում էր հողաշինարար և պատահաբար տեսել էր հուշարձանը: Քաշաթաղի ներկայիս շրջանում առայժմ միակ ժայռապատկերն է, որի մասին տեղեկություն ունեցանք:

Սա իսկական հայտնագործություն է: Գտնվում է ծովի մակերևույթից 1933 մ բարձրության վրա՝ 39,3953, 9 և 46, 17, 49, 6 կորդինատներում: Ժայռապատկերը քանդակված է 2,6×2,3 մ չափերքվ քարի վրա, ապա շարունակվում նեղ ու երկար մեկ այլ քարի վրայով ու վերջանում երրորդի սկզբում: Բացի պատկերից, քարերից առաջինի վրա կան 5 փոսորակներ, որոնցից մեկը սրտաձև է: Մյուս քարին 4 փոսորակներ են: Սրտաձև փոսորակ ունեցող քարի 4 եզրերի անկյունամասերում փոքր փոսեր, կլորավուն 2 պատկեր, այլ խորհրդանիշներ կան, որոնց նշանակության մասին համապատասխան մասնագետները եզրակացություն կանեն:

Հուշարձանը գտնվում է ձորակի եզրին: Հարավարևլյան կողմում պահպանվել են ձորից բարձրացող աստիճանների հետքեր: Նման պատկերներով քարեր կան Գեղարքունիքի մարզի Գեղհովիտ գյուղի «ծննդավայրս» Սև սարի (3063 մ) մոտակա հնավայրում: Ըստ «Հայաստանի Հանրապետություն» հանրագիտարանի համահեղինակ, պատմաբան Սամվել Հակոբյանի՝ Սև սարի ժայռապատկերը, որը գտնվում է ծովի մակերևույթից 2700մ բարձրության վրա, քաղաքակրթության անձնագիրն է: Այստեղ ամբողջ աստղային քարտեզն է, որի վրա պատկերված է նաև Սևանա լիճը: Ի տարբերություն Միրիկի հուշարձանի՝ Սև սարի հնավայրում, որը գեղհովիտցիները համարում եմ աստղադիտարան, շատ են ժայռապատկերները, որոնց մի մասը գտնվում է բնական քարակույտերի «խնջիկների մեջ»: Այստեղ ևս քարերի մեջ սանդ-փոսեր կան: 2 ժայռապատկերներում նույնանման պատկեր-խորհրդանիշներ կան: Հավանական է՝ նույն ժամանակրջանի են, և նորահայտ ժայռապատկերը նույնպես երկնային քարտեզ է՝ մեծ փոսորակները՝ տարածքի լճակները: Ինչևէ, ժայռապատկերի նշանակության մասին մասնագետները պետք է ներկայացնեն, այժմ կարևորը, որ պահպանվի եզակի հուշարձանը:

Զոհրաբ Ըռքոյան