Արցախեան Պայքարի 30՞, թէ՞ 100ամեակ

Դոկտ. Մա­րի-Ռոզ Ա­բու­սէ­ֆեան
Այ­սօր, Ար­ցախեան Պայ­քա­րի 30- ամեա­կին, հարկ է յի­շեց­նել, որ այն ձե­ւաւորուել է 100 տա­րի­ներէ ի վեր եւ ժայթ­քել է 30 տա­րի ա­ռաջ: Եւ ար­ժեւո­րե­լով այդ շարժու­մին յաղ­թա­նա­կի անգնա­հա­տե­լի արդիւն­քը, ան­կա­րե­լի է նաեւ չվեր­լու­ծել այն ի­րադ­րութ­իւն­նե­րը, ո­րոնց արդ­իւն­քում Ար­ցա­խը չկա­րո­ղա­ցանք դարձ­նել մայր հո­ղի մաս­նի­կը, չկա­րո­ղա­ցանք այն վերջ­նա­կա­նա­պէս ամ­բողջ տա­րած­քով ա­զա­տագ­րել:

Ան­կա­րե­լի է նաեւ ստուե­րում թող­նել, թէ ին­չո՞ւ ան­տար­բե­րօ­րէն տա­րածք ենք զի­ջում, թէ ին­չո՞ւ մին­չեւ օ­րս  դա­մոկլեան սու­րի պէս  կախ­ուած է ա­զա­տագրուած հո­ղե­րի յանձ­նու­մը թշնա­մուն եւ ին­չո՞ւ ի­րենց կեան­քը այդ հո­ղի ա­զա­տագր­ման հա­մար զոհ­ուած մար­տիկ­նե­րը, ինչ­պէս հարկն է, չեն գնա­հատւում, նոյ­նիսկ դեռ բան­տե­րում են:

Այս մա­սին մտա­ծե­լիս մտո­վի մխրճւում եմ մեր պատ­մութեան կրկնուող, ան­կան­գառ ըն­թաց­քի մէջ, ո­րը մեզ պար­տադ­րում է այս օ­րե­րին ամ­բող­ջութ­եամբ վեր­լու­ծել Ար­ցախ­եան պայ­քա­րը՝ սկսե­լով յատ­կա­պէս, մեր ա­ռա­ջին Հան­րա­պե­տութ­եան շրջա­նից, քա­նի որ շու­տով նշե­լու ենք այդ ի­րո­ղութեան 100ա­մեա­կը եւ ո­րի անկ­ման արդ­իւն­քում Ար­ցա­խը խլուեց, տե­ղի ու­նե­ցաւ Հա­յաս­տա­նի եւ Ար­ցա­խի բա­ժա­նու­մը: Դա­րաւոր հայ­րե­նի Ար­ցա­խը յան­կարծ դար­ձաւ գե­րի, վի­ճե­լի տա­րածք, իր իսկ հո­ղի վրայ բոլ­շե­ւիկ-ա­զե­րի զաւ­թիչ­նե­րի ձեռ­քին:

Մենք մին­չեւ օ­րս եր­բեք հարկ ե­ղած չա­փով չենք անդ­րա­դառ­նում այն հար­ցին, թէ ինչ­պէ՞ս մի ան­յայտ Ադր­բե­ջան ոչ միայն ան­յայ­տութ­իւ­նից յան­կարծ կազ­մա­ւորուեց եւ ան­կախ պե­տա­կա­նութ­իւն հիմ­նեց մե­զա­նից էլ ա­ռաջ, այլ կա­րո­ղա­ցաւ մեր տա­րածք­նե­րից Նա­խի­ջե­ւա­նը եւ Ղա­րա­բաղն էլ խլել, իր կամ­քը թե­լադ­րե­լով ե՛ւ բոլ­շե­ւիկ­նե­րին, ե՛ւ սո­վետ­նե­րին: Չենք ու­զում ըն­դու­նել մեր կար­ճամ­տութիւ­նը քա­ղա­քա­կա­նութեան մէջ, չենք վեր­լու­ծում մեր կո­րուստ­նե­րի պատ­ճառ­նե­րը գտնե­լու հա­մար մեր թե­րա­ցում-սխալ­նե­րը: Միշտ մի պատ­ճա­ռա­բա­նութ­եամբ ար­դա­րացնում ենք մեր կո­րուստ­նե­րը, ո­րի փայ­լուն օ­րի­նակն էլ ոչ-շատ ա­ռաջ՝ 2016ի Ապ­րի­լին, կրկին Ար­ցա­խի տա­րած­քի նոր կո­րուստն էր:
Եւ այ­սօր դա­տա­պար­տե­լով հան­դերձ ե՛ւ մեր մե­լիք­նե­րի, ե՛ւ յատ­կա­պէ՛ս մեր Երկ­րորդ Հան­րա­պե­տութ­եան իշ­խա­նութեան ան­հե­ռան­կար, անձ­նա­սէր եւ ան­տար­բեր, ոչ-հայ­րե­նանուէր վե­րա­բեր­մուն­քը ժո­ղովր­դի հիմ­նա­կան, ա­մե­նա­կա­րե­ւոր սե­փա­կա­նութ­եան՝ տա­րածք­նե­րի հան­դէպ, ու­զում եմ կենտ­րո­նա­նալ ար­ցախ­ցու իւ­րա­յա­տուկ կա­րո­ղութ­եան վրայ, որն ար­իւ­նա­քամ լի­նե­լով հան­դերձ եր­բեք զի­ջեց, շա­րու­նա­կա­բար պայ­քա­րեց իր ան­կա­խութ­եա­ն տի­րա­նա­լու, կրկին մայր երկ­րին միա­նա­լու հա­մար:

Ան­շուշտ իմ գրութ­իւ­նը ա­մե­նա­պարզ ուր­ուա­գիծն է Ար­ցախեան այդ մեծ Պայ­քա­րի:

Այ­սօր երբ յե­տա­դարձ հա­յաց­քով վեր­լու­ծում ենք Ար­ցա­խի մեր հայ­րե­նա­կից­նե­րի պայ­քա­րը դեռ 1918ին. ի­րենց ան­կա­խութ­եան հա­մար, որ­պէս իր ճա­կա­տա­գի­րը իր ձեռ­քով կեր­տող ժո­ղովր­դի, հա­մոզ­ւում ենք, որ Ար­ցախ­եան պայ­քա­րը ի­րար­այա­ջորդ ա­նար­դար, ա­ւե­լի ճիշդ դա­ժան դա­սաւո­րու­մին, մեր ժո­ղովր­դի մղած պայ­քար­նե­րից ա­մե­նա­հե­տե­ւո­ղա­կան եւ ան­կոտ­րում­նե­րից է, եւ պէտք է, որ յաղ­թա­նա­կէր:

Եր­կու տա­րի՝ 1918ից 1920թ. բռնութեան, անն­կա­րագ­րե­լի ջար­դե­րի ու ա­ւեր­նե­րի մէջ մաս­նատ­ուե­լով ան­գամ՝ Ար­ցա­խը չընկճուեց, հռչա­կեց իր Ինք­նիշ­խա­նութիւ­նը, որն ա­ւաղ թուր­քե­րի նեն­գութ­եան եւ Ս­տա­լին­եան դի­ւա­յին գոր­ծար­քով 1921թ. Յու­լիս 5ին, ա­ռանց ի­րա­ւ­ական հիմ­քի ընդգրկ­ուեց Խորհր­դա­յին Ադր­բե­ջա­նի կազ­մում: Դեռ աւե­լին՝ մայր հո­ղին կա­պող սահ­մա­նա­կից տա­րած­քը՝ Քար­վա­ճա­ռը եւ Լա­չինն էլ ան­ջա­տե­ցին, որ ընդ­հան­րա­պէս խեղ­դեն, վե­րաց­նեն ար­ցա­խա­հա­յութ­եա­նը: Որ­պէս­զի ջնջեն հա­յութ­եան պատ­մութ­իւ­նը այդ հո­ղե­րի վրայ, մայ­րա­քա­ղաք Շու­շին, որն ար­դէն ա­ւի­րել էին, բա­ժա­նե­լով հայ­կա­կան եւ թուր­քա­կան թա­ղա­մա­սե­րի, տե­ղա­փո­խե­ցին Վա­րա­րակ գիւղ, որն սկզբում անուա­նե­ցին Խան­քեն­դի, իսկ յե­տոյ՝ 1923թ. դարձ­րին՝ Ս­տե­փա­նա­կերտ, ի պա­տիւ Պաքուի կո­մու­նա­յի ղե­կա­վար Ս­տե­փան Շա­հումեա­նի եւ աս­տի­ճա­նա­բար սկսե­ցին գոր­ծադ­րել հա­յա­թափ­ման ի­րենց ծրա­գի­րը: Այդ բռնի ստրկա­ցու­մը՝ մարդ­կա­յին, ազ­գա­յին, մին­չեւ իսկ որ­պէս նոյն խորհր­դա­յին իշ­խա­նութ­եան քա­ղա­քա­ցիա­կան ի­րաւունք­նե­րի  սահ­մա­նա­փա­կու­մը, ար­ցախ­ցի­նե­րը եր­բեք ըն­դու­նե­ցին եւ ստեղ­ծե­լով «­Ղա­րա­բա­ղը՝ Հա­յաս­տա­նին» ընդ­յա­տակեայ միութ­իւ­նը, պար­բե­րա­բար՝ 1927թ, 1962թ, զանց առ­նե­լով ի­րենց սպառ­նա­ցող ա­մէն վտանգ, բռնութիւն, հա­զա­րա­ւոր դի­մում­նա­հաւաք­նե­րով կրկին Հա­յաս­տա­նին վե­րա­միա­ւորուե­լու պա­հանջ­ներ ներ­կա­յաց­րին Խորհր­դա­յին իշ­խա­նութ­իւն­նե­րին, ո­րոնք բո­լորն էլ  ան­շուշտ ա­նար­ձա­գանգ մնա­ցին, էլ ա­ւե­լի վատ­թա­րաց­նե­լով տե­ղի հա­յութեան վի­ճա­կը:

Յի­շեց­նեմ, որ խորհր­դա­յին իշ­խա­նութ­եան տա­րի­նե­րին երկ­րի ներ­քին ո­րո­շում­ներն ամ­րագր­ւում էին Պ­լե­նում­նե­րում (հա­մա­գու­մար­նե­րում), եւ ինչ­պէս յայտ­նի է 1985թ. հա­մա­գու­մար­նե­րից մէ­կում Գոր­բա­չո­վի «գ­լաստ­նոս­տի» «­վե­րա­փո­խում­նե­րի»  հռչա­կու­մից ան­մի­ջա­պէս յե­տոյ, ար­ցա­խա­հա­յութիւ­նը կրկին ոտ­քի ե­լաւ մայր հո­ղին միա­ւորուե­լու պա­հան­ջով: Թէեւ դա դեռ միայն ստո­րագ­րա­հաւաք էր, ոչ ցոյ­ցեր կամ ապս­տամ­բութիւն, պար­զա­պէս Ար­ցախն ու­զում էր ոչ թէ դուրս գալ խորհր­դա­յին իշ­խա­նութ­եան լծից, այլ միա­նալ մայր հո­ղին, ո­րը նոյն Խորհր­դա­յին իշ­խա­նութ­եան հան­րա­պե­տութիւն­նե­րից մէկն էր: Չ­նա­յած, դեռ մին­չեւ 70ական թթ. Տա­րած­քա­յին փո­փո­խութ­իւն­ներ էին տե­ղի ու­նե­ցել նոյն խորհրդա­յին իշ­խա­նութ­եան տակ՝ Լատ­վիա, Էս­տո­նիա, Բե­լո­ռու­սիա, Ուզ­բեկս­տան եւ այլն: Սա­կայն խորհր­դա­յին իշ­խա­նութ­իւ­նը մեր այդ ա­ռա­ջար­կի մէջ պար­զո­րոշ տես­նե­լով իր փլու­զու­մը, ար­ցախ­ցի­նե­րի պա­հան­ջը ո­րա­կեց  նա­ցիո­նա­լիս­տա­կան, որն ա­մե­նա­մեծ «­մե­ղադրանքն» էր այդ «եղ­բայ­րա­կան» երկ­րում, փոր­ձեց ա­մէն մի­ջոց­նե­րով լռեց­նել նրանց պա­հան­ջը: Ա­ւե­լաց­նեմ, որ Ադր­բե­ջա­նի հա­յա­թա­փու­մը եւ ազ­գա­յին խտրա­կա­նութիւ­նը, այ­սինքն բա­ցա­յայտ նա­ցիո­նա­լիզ­մը, այդ նոյն խորհր­դա­յին իշ­խա­նութ­եան կող­մից եր­բեք մե­ղադ­րանք չհա­մարուեց:
1987թ.­ երբ ա­զե­րի­նե­րը սկսե­ցին սան­ձար­ձակ հա­յա­թափ­ման  գոր­ծո­ղութ­իւն­նե­րը, ար­ցախ­ցուն այ­լեւս ո­չինչ էր մնում, ե­թէ ոչ ինքն իր ձեռ­քով վերջ­նա­կա­նա­պէս լու­ծել իր հար­ցը:

Երբ աշ­խար­հին յայտ­նի 1988թ. Դեկ. Հա­յաս­տա­նի ա­հաւոր երկ­րա­շար­ժին, ուր հա­զա­րաւոր հա­յեր կորց­րին ի­րենց կեանքն ու ու­նեցուած­քը, իբ­րեւ թէ հա­յաս­տա­նով մտա­հոգ Գոր­բա­չո­վը այ­ցե­լեց Հա­յաս­տան, աշ­խար­հին բա­ցա­յայտ­ուեց մէկ այլ ներ­քին երկ­րա­շարժ՝ Ար­ցախ­եան Շար­ժու­մը, ո­րը կա­սեց­նել այ­լեւս ան­կա­րե­լի էր:

1988ի Փետր­ուարեան դէպ­քե­րը, երբ Աղ­դա­մում սկսուե­ցին ա­ռա­ջին յար­ձա­կում­նե­րը, վստահ եմ դեռ բո­լո­րի յի­շո­ղութեան մէջ է: Այդ նոյն շրջա­նում Ե­րե­ւա­նի Թա­տե­րա­կան հրա­պա­րա­կում, ար­ցախ­ցի­նե­րի ար­դար պա­հան­ջին միա­ցող հա­զա­րա­ւոր հա­յութ­եան մէջ յան­կարծ ան­յայ­տութ­իւ­նից իշ­խա­նութեան ձգտող աճ­պա­րար­նե­րի մի խումբ յայտն­ուեց, ո­րոնք ժո­ղովր­դի ա­զա­տութ­եան ձգտող հաս­տատ ո­րո­շու­մը՝ Ար­ցա­խի  պայ­քա­րը, ի­րենց կար­գա­խօ­սը՝ «­Պայ­քար, պայ­քար մին­չեւ վերջ» դարձ­նե­լով, սուտ խոս­տում­նե­րով, նրանց հետ բռունցք թա­փա­հա­րե­լով, շու­տով դառ­նա­լու էին մեր երկ­րորդ հան­րա­պե­տութ­եան ա­ռա­ջին իշ­խա­նաւոր­նե­րը եւ ար­ցա­խա­հա­յութ­եան ճա­կա­տա­գի­րը վճռող­նե­րը: Մինչ, ար­դէն Սում­գա­յի­թում եւ Պաքւում հա­յե­րի դէմ կո­տո­րածն էր սկսւում:

1988թ. Սեպտ. 18ին Ս­տե­փա­նա­կերտ տա­նող ճա­նա­պար­հին Խո­ջա­լո­ւում սկսուե­ցին ա­ռա­ջին ընդ­հա­րում­նե­րը ա­զե­րի­նե­րի կող­մից, Շու­շիիում սկսե­ցին այ­րել հա­յե­րի տնե­րը:

1989թ Դեկտ. 1ի Հա­յաս­տա­նի Գե­րա­գոյն Խոր­հուր­դը մի­ջազ­գա­յին բո­լոր օ­րի­նա­կան ի­րաւա­սութիւն­նե­րով ո­րո­շում ըն­դու­նեց Լ.Ղ.ն Հա­յաս­տա­նին միա­ւո­րե­լու: Այս­պի­սով Մի­ջազ­գա­յին դի­ւա­նա­գի­տութեան մէջ յայտն­ուեց մի նոր  յա­պաւում՝ Լ.Ղ., մի ան­յայտ երկ­րա­մաս՝ Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բաղ անուամբ Խորհրդա­յին Միութ­իւ­նում, որն ա­ռա­ջի­նը հա­մար­ձակ­ուել էր իր պատ­մա­կան ան­կա­խութիւ­նը պա­հան­ջել այդ կար­գե­րից:
1991թ. Ար­ցա­խի ժո­ղո­վուր­դը դե­ռեւս չհա­յա­թափուած Շա­հումեա­նի եւ դրան յա­րա­կից շրջան­նե­րի հան­րաք­ուէով հռչա­կեց իր ան­կա­խութ­իւ­նը: Ադր­բե­ջանն ան­շուշտ հեշ­տօ­րէն չէր կա­րող զի­ջել 100 տար­ուայ իր գե­րուն, մի հա­րուստ եւ  թու­րա­նա­կան ա­պա­գայ ծրագ­րի ի­րա­կա­նաց­ման հա­մար այն­պի­սի մի յոյժ կա­րե­ւոր տա­րածք, ինչ­պի­սին Ար­ցախն է, եւ նոյն թուի Սեպ­տեմ­բե­րին, սկսուե­ցին պա­տե­րազ­մա­կան յար­ձա­կում­նե­րը ար­ցախեան տա­րած­քում:

Բ­նա­կա­նա­բար խօ­սել Ար­ցախ­եան շարժ­ման մա­սին եւ զանց առ­նել պա­տե­րազ­մը ան­կա­րե­լի է, քան­զի այդ շար­ժու­մը ծնեց ե՛ւ պա­տե­րազմ, ե՛ւ յաղ­թա­նակ:

Ա­ռանց պա­տե­րազ­մի ման­րա­մաս­նե­րի մէջ մտնե­լու, դրա տե­ղե­կատ­ուութիւ­նը եւ ան­սա­կարկ ի­րա­կա­նութ­իւ­նը թող­նե­լով մաս­նա­գէտ­նե­րի տա­րեգ­րութեա­նը, ձեր յի­շո­ղութ­իւ­նը թար­մաց­նե­լու հա­մար միայն կը թուար­կեմ մի քա­նի կա­րե­ւոր ի­րա­դար­ձութ­իւն­ներ, ո­րոնց արդ­իւն­քում շար­ժու­մը պա­տե­րազ­մի վե­րածուեց եւ իր նպա­տա­կին հա­սաւ, թէեւ ոչ ամ­բող­ջութ­եամբ:

Յի­շեց­նեմ, Ար­ցա­խը պա­տե­րազ­մի մէջ մտաւ բնա­կա­նա­բար ա­ռանց կա­նո­նաւոր բա­նա­կի ու ռազ­մամ­թեր­քի Ադր­բե­ջա­նա­կան զին­ուած 80 հա­զա­րա­նոց կա­նոնա­ւոր բա­նա­կի,  ՕՄՕՆի՝ ադր­բե­ջա­նի ներ­քին ա­մէ­նա­վայ­րագ զին­ուած ու­ժե­րի, ինչ­պէս նաեւ խորհր­դա­յին բա­նա­կի, նաեւ հա­ւա­քագրուած վարձ­կան օ­դա­չու­նե­րի, մո­ջա­հեդ­նե­րի, Սո­վետ միութ­եան տար­բեր շրջան­նե­րից՝ Ուկ­րա­նիա­յից, Ռու­սաս­տա­նից, Ուզ­բեկս­տա­նից դոլ­լա­րով վարձ­ուած զին­ուոր­նե­րի դէմ:

Ար­ցախ­եան բա­նա­կը կազմ­ուած էր ժո­ղովր­դից, ո­րոն­ցից շա­տե­րը ո՛չ մարզ­ուած, ա­ռանց զին­ուո­րա­կան կրթութեան, կռիւ­նե­րում փոր­ձա­ռութ­իւն ձեռք չբե­րած զին­ուոր­ներ էին: Ըն­տա­նիք­նե­րից շա­տե­րը 3,4, նոյ­նիսկ 9 եղ­բայր­նե­րով, հայ­րե­րով պար­զա­պէս նետ­ւում էին պա­տե­րազ­մի մէջ ի­րենց եր­կի­րը պաշտ­պա­նե­լու, ո­րոնց գու­մարուեց նաեւ սփիւռ­քից ինք­նա­կամ ե­կած մար­տիկ­նե­րը, ո­րով եւ հապ­ճեպ կազմ­ուած մեր բա­նա­կի թիւը հա­սաւ 25 հա­զա­րի: Ուս­տի հան­գիստ կա­րող ենք ա­սել, որ պա­տե­րազ­մը վա­րեց եւ շա­հեց ժո­ղո­վուր­դը, նոյն այն ժո­ղո­վուր­դը, ո­րը 100 տա­րի­ներ եւ ա­ւել պայ­քա­րել էր իր ինք­նա­վա­րութ­իւ­նը պա­հե­լու, ա­մէն գնով հայ­րե­նի հո­ղին միա­նա­լու հա­մար եւ ան­սա­կարկ հե­ղեց իր արիւ­նը:
Իւ­րա­քանչիւր պա­տե­րազմ ոչն­չաց­ման ռազ­մա­վա­րութ­եան իր բա­ռա­պա­շարն ու­նի եւ Ար­ցա­խում յա­ճա­խա­կի օգ­տա­գործուող «­Կոլ­ցօ», «Օ­ղակ», ան­ուա­նու­մը, ո­րը նշա­նա­կում էր փա­կել ել ու մուտք, օ­ղա­կի մէջ սեղ­մել տե­ղի բնակ­չութ­եա­նը, նրան ա­զատ կո­տո­րե­լու հա­մար գոր­ծադր­ուեց ա­մէ­նու­րեք: Կամ «Գ­րադ» հրթիռ­նե­րի ա­ռատ օգ­տա­գոր­ծու­մը, ո­րով անխ­նայ ռմբա­կո­ծում էին Ս­տե­փա­նա­կեր­տը եւ ողջ Ար­ցա­խի մեծ ու փոքր հայ­կա­կան գիւ­ղե­րը: Բեր­դա­ձո­րի, Հադ­րու­թի, Գե­տա­շէ­նի աւե­լի քան 20 գիւ­ղեր, գնդա­կոծ­ւում էին ուղ­ղա­թիռ­նե­րով, ո­րից յե­տոյ սո­վե­տա­կան տան­կերն էին մտնում ու պա­շա­րում գիւ­ղե­րը:

Ինչ­պէս գի­տէք 1913թ. պայ­մանգ­րով Գ­իւլիս­տա­նը, ո­րը ներ­կա­յիս Շա­հումեա­նի շրջանն է, մտաւ Ռու­սաս­տա­նի կազ­մի մէջ, իսկ 1921թ. Ադր­բե­ջա­նի ո­րոշ­մամբ Շա­հում­եա­նի տա­րած­քը, որն ամ­բող­ջո­վին բնա­կեց­ուած էր հա­յե­րով, դարձ­րին ան­մի­ջա­կան Պաքուի են­թա­կա­յութիւն: Ադր­բե­ջա­նի նա­խա­գահ Մու­թա­լի­բո­վի հետ հա­մա­ձայ­նեց­ուած, 1991թ. Յու­նիս 4ի Գոր­բա­չո­վի հրա­մա­նով, սո­վե­տա­կան զօր­քե­րը դուրս բերուե­ցին Շա­հում­եա­նի, Գե­տա­շէ­նի, Մար­տա­կեր­տի շրջա­նից, ա­զատ հնա­րա­ւո­րութ­իւն տա­լով ադր­բե­ջան­ցի­նե­րին ի­րենց կո­տո­րա­ծը ի­րա­գոր­ծե­լու եւ ի­րա­գոր­ծե­ցին:

ժո­ղո­վուր­դը որ­քան էլ տո­կաց, սա­կայն ա­րեւմ­տա­հա­յութ­եան նոյն ճա­կա­տագ­րին ար­ժա­նա­ցաւ, շրջա­նի գիւ­ղե­րից մօտ տաս հա­զար հա­յեր, մա­զա­պուրծ, խոշ­տանգուած, բռնա­բար­ուած, կո­ղոպտուած մի կերպ հա­սան Ս­տե­փա­նա­կերտ: Այս ա­մէ­նին գու­մար­ուեց նաեւ Կի­րո­վա­բա­դի, Սում­գա­յի­թի, Պաք­ուի կո­տո­րա­ծից փրկուած­նե­րը: Հա­յութ­իւ­նը երկ­րորդ ե­ղեռն էր ապ­րում, ար­դէն խորհր­դա­յին իշ­խա­նութեան հո­վա­նա­ւո­րութեամբ ան­ուա­նա­փոխ­ուած թուր­քի՝ ա­զե­րի­նե­րի, ձեռ­քով:

Ինչ­պէս տես­նում էք խորհր­դա­յին իշ­խա­նութիւ­նը իր փլուզ­ման մէջ ան­գամ թշնա­մի մնաց հա­յութեան, իսկ թուր­քը նոյն ա­զա­տութ­եամբ հե­տե­ւեց հա­յին կո­տո­րե­լու իր հին սո­վո­րութ­եա­նը: Ա­զե­րի­նե­րի նշա­նա­կա­կէ­տը մայ­րա­քա­ղաք Ս­տե­փա­նա­կերտն էր, ո­րը լե­ցո­ւած էր Շա­հու­մեա­նից եւ այլ շրջան­նե­րից մա­զա­պուրծ փա­խած տաս­նեակ հա­զա­րա­ւոր հա­յե­րով: Շր­ջա­փա­կո­ւած Ս­տե­փա­նա­կեր­տը տնքում էր սո­վի, մու­թի, Շու­շիից ար­ձա­կո­ւող հրթիռ­նե­րի ռմբա­կո­ծու­մից, մարդ­կա­յին կո­րուստ­նե­րից: Անհ­րա­ժեշտ էր ա­զա­տագ­րել Շու­շին ա­զա­տագ­րե­լու հա­մար Ս­տե­փա­նա­կեր­տը եւ Հա­յաս­տա­նին կա­պող պա­րա­նո­ցը՝ Լա­չի­նը, որ­պէս­զի օգ­նու­թիւն հաս­նէր Ար­ցա­խին:

Աշ­խար­հը լուռ էր, սա­կաւ տե­ղեակ Ար­ցա­խում կա­տա­րո­ւող ա­րիւ­նա­լի ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րին, լուռ էր յատ­կա­պէս մեր հան­րա­պե­տու­թեան նա­խա­գահ Լ.Տ.Պ.ն:

Ժո­ղովր­դին զրկե­լով ջրից, է­լեկտ­րա­կա­նու­թիւ­նից, սնուն­դից՝ պատ­ճա­ռա­բա­նե­լով, որ պա­տե­րազ­մա­կան գօ­տի է նաեւ Հա­յաս­տա­նը, որ ա­զե­րի­նե­րը յար­ձա­կո­ւե­լու են նաեւ Հա­յաս­տա­նի վրայ: Ա­յո, այդ օ­րե­րին թէեւ կրա­կոց­ներ էին լսւում Հա­յաս­տա­նում, բայց ոչ թշնա­մու կող­մից ար­ձա­կո­ւած, այլ իշ­խա­նու­թիւ­նը ա­զատ­ւում էր իր ընդ­դի­մա­դիր­նե­րից: Այդ օ­րե­րից մէ­կում էլ կրա­կոց­նե­րը հա­սան նաեւ Ս­տե­փա­նա­կերտ։ Ո՞վ կը մտա­ծէր, որ կրա­կոց­ներ են հնչե­լու հա­յե­րի ձեռ­քով ա­զա­տագ­րո­ւած Ս­տե­փա­նա­կեր­տում, քա­ղա­քա­կան սպա­նու­թիւն գոր­ծե­լու: Թի­րա­խը՝ Ար­ցա­խեան պայ­քա­րի հիմ­նա­դիր­նե­րից, Լ.Ղ.Հ. Գե­րա­գոյն Խորհր­դի ա­ռա­ջին նա­խա­գահ Ար­թուր Մկրտ­չեանն էր, ո­րին հե­տե­ւեց Ար­կա­դի Ղու­կա­սեա­նի մա­հա­փոր­ձը, ո­րը բա­րե­բախ­տա­բար միայն եր­կու ոտ­քից վնա­սո­ւե­լով կեն­դա­նի մնաց: Կ­րա­կոց­նե­րը շա­րու­նա­կո­ւե­ցին եւ պա­տե­րազ­մից յե­տոյ էլ շա­րու­նակուե­լով հե­տագա­յին հա­սան Ե­րե­ւա­նի խորհրդա­րան՝ Հոկ­տեմ­բեր 27ին:

Ար­ցա­խում դրու­թիւ­նը օ­րէօր ճա­կա­տագ­րա­կան էր դառ­նում: Շու­շիի հայ­կա­կան թա­ղա­մա­սե­րը բուլ­դո­զեր­նե­րով վե­րաց­ւում, հո­ղին էին հա­ւա­սա­րեց­ւում, մարդ­կանց կեն­դա­նի թա­ղե­լով ի­րենց տնե­րում: Շու­շիի ա­զա­տագ­րու­մը դժո­ւա­րին եւ միա­ժա­մա­նակ ճա­կա­տագ­րա­յին հարց էր այդ պա­տե­րազ­մում:

Ա­րիւ­նա­քամ ե­ղող ար­ցախ­ցու հան­դէպ աշ­խար­հի ան­տե­ղեակ լռու­թիւ­նը խախ­տեց Մեծ Բ­րի­տա­նիոյ Լոր­դե­րի պա­լա­տի փոխ-­խօս­նակ Բա­րո­նու­հի Քա­րո­լայն Քոք­սը, ո­րի շնոր­հիւ Ար­ցա­խում կա­տա­րո­ւող սպանդն ու բռնի, վայ­րագ տե­ղա­հա­նում­նե­րը մի­ջազ­գա­յին ու­շադ­րու­թեան ար­ժա­նա­ցան: Աշ­խարհն ի­մա­ցաւ, որ սո­վե­տա­կան բա­նա­կը կռւում է իր իսկ ան­զէն քա­ղա­քա­ցի­նե­րի դէմ եւ մի Ադր­բե­ջան երկ­րորդ ցե­ղաս­պա­նու­թիւնն է ի­րա­գոր­ծում մի բուռ հա­յու­թեան դէմ, օգ­տա­գոր­ծե­լով կո­տո­րա­ծի նոյն ձե­ւե­րը, ինչ ի­րենց ա­րիւ­նա­կից թուր­քե­րը՝  մարդ­կանց ան­դա­մա­հա­տե­լով, կեն­դա­նի այ­րե­լով, գլուխ­նե­րը կտրե­լով, եւ այդ ա­մէ­նը իր թի­կուն­քում ու­նե­նա­լով սո­վե­տա­կան բա­նա­կը:

Սկ­սո­ւեց աշ­խար­հի տար­բեր երկրնե­րից լրագ­րող­նե­րի հոս­քը եւ ա­մե­նա­կա­րե­ւո­րը՝ մար­դա­սի­րա­կան օգ­նու­թիւ­նը հաս­նել պա­շա­րո­ւած ար­ցախ­ցի­նե­րին նոյն բա­րո­նու­հու մի­ջո­ցով, որն այն­քան անհ­րա­ժեշտ էր պա­շար­ման մէջ գտնո­ւող ար­ցախ­ցի­նե­րին:
Յատ­կա­պէս օգ­նեց ողջ ս­փիւռ­քը՝ իր ու­նե­ցո­ւած­քը կենտ­րո­նաց­նե­լով Ար­ցա­խի փրկու­թեա­նը, մին­չեւ ան­գամ վի­րա­հա­տու­թեան կենտ­րոն­ներ հիմ­նեց վի­րա­ւոր ա­զա­տա­մար­տիկ­նե­րին փրկե­լու:

1992թ. Մա­յիս 7ի կէս գի­շե­րին Ար­կա­դի Տէր-Թա­դե­ւո­սեա­նի՝ Կո­ման­դո­սի, հրա­մա­նով սկսո­ւեց Շու­շիի ա­զա­տագրու­մը, ո­րը լու­սա­դէ­մին պսակուեց կա­տա­րեալ յաղ­թա­նա­կով, եւ ո­րը սկիզբ դրեց ի­րերա­յա­ջորդ յաղ­թա­նակ­նե­րի:

Որ­քան էլ մեր հան­րա­պե­տու­թեան այդ ժա­մա­նա­կո­ւայ նա­խա­գահ Լ.Տ.Պ.ն Ի­րա­նում, ի լուր աշ­խար­հի, բա­ցա­յայ­տօ­րէն մեծ դժկա­մու­թեամբ, նոյ­նիսկ հիս­տե­րիա­յով, բո­լո­րին յայտ­նի «­Շու­շին չի կա­րե­լի գրա­ւել» ար­տա­յայ­տու­թեամբ հեր­քեց ար­ցախ­ցի­նե­րի մեծ յաղ­թա­նա­կը, որ­քան էլ այդ յաղ­թա­նա­կը խճճեց թուր­քե­րի հետ մեր տա­րածք­նե­րը վա­ճա­ռե­լու իր հա­մա­ձայ­նու­թիւ­նը, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիւ յաղ­թա­նա­կը թնդաց եւ նոր ա­ւիւն բե­րեց հայ զի­նո­ւոր­նե­րին:

Սա­կայն դեռ Շու­շիի յաղ­թա­նա­կից չսթա­փո­ւած մեր նա­խա­գա­հը մի նոր բա­ցա­յայտ հա­րո­ւա­ծով հաս­տա­տեց իր ան­հա­մա­ձայ­նու­թիւ­նը Ար­ցա­խի ա­զա­տագր­ման հար­ցում: Այդ յոյժ կա­րե­ւոր մի­ջո­ցին, երբ Սում­գա­յի­թի եւ Բա­քո­ւի կո­տո­րա­ծից հա­զա­րա­ւոր փախս­տա­կան­նե­րով լե­ցո­ւած Ս­տե­փա­նա­կեր­տը ան­դա­դար ռմբա­կոծ­ւում էր, երբ Ս­տե­փա­նա­կեր­տի եւ Աղ­դա­մի ա­րան­քում գտնո­ւող Աս­կե­րա­նը քա­րու­քանդ էր ա­րո­ւած, գրա­ւո­ւած էր Մար­տա­կեր­տը, Հադ­րու­թը, ողջ Ար­ցա­խի լի­նել-չլի­նե­լու հարցն էր, մեր նա­խա­գա­հը ի լուր բո­լո­րի հե­ռուս­տա­տե­սա­յին իր ե­լոյ­թով, շատ հան­գիստ, ազ­գա­յին մեր հա­րիւ­րա­մեայ կու­սակ­ցու­թեան՝ Դաշ­նակ­ցու­թեան ա­ռաջ­նորդ­նե­րին, այ­սինքն եր­կիր վե­րա­դար­ձած հնա­մեայ կու­սակ­ցու­թեանն էր ար­տաք­սում հայ­րե­նի ի­րենց երկրից: Մի կու­սակ­ցու­թեան, ո­րի մար­տիկ­նե­րը այդ պա­հին ի­րենց կեանքն էին զո­հա­բե­րում ար­ցա­խեան մար­տե­րում: Կրկնու­թեան կար­գով կ­՛ու­զեմ յի­շեց­նել՝ մի կու­սակ­ցու­թեան, որն արթնաց­րել էր թուր­քի ճի­րան­նե­րում ա­րիւ­նա­քամ ե­ղող հա­յի ո­գին Ար­ցա­խում եւ Ա­րեւմ­տեան Հա­յաս­տա­նում, ան­կոտ­րում պայ­քա­րել ե՛ւ Հա­միտ­նե­րի, եւ՛ ցա­րե­րի դէմ, հա­շուեյար­դար էր տե­սել ցե­ղաս­պան Թա­լէաթ­նե­րի եւ հա­յա­կեր բո­լոր թուրք ղե­կա­վար­նե­րի հետ, ո­րը հիմ­նադ­րել էր Հայ Դա­տը՝ հա­մայն հա­յու­թեան ի­րա­ւուն­քը պա­հան­ջե­լով ցե­ղաս­պան թուր­քից, Ա­րեւմ­տեան Հա­յաս­տա­նի մեզ­նից խլո­ւած տա­րածք­նե­րի պա­հան­ջով, որն 9 ան­գամ ա­ւե­լի է քան ներ­կայ մեր տա­րածք­նե­րը: Եւ վեր­ջա­պէս ե­թէ չլի­նէր իր կող­մից վտա­րո­ւող Հ.Յ.Դ. ներդ­րու­մը, չէր լի­նի նաեւ այն եր­կի­րը, ո­րին խա­բէու­թեամբ բազ­մել էր ին­քը, որ­պէս երկ­րորդ հան­րա­պե­տու­թեան նա­խա­գա­հի: Նա­խա­գա­հը այս ա­մէ­նի հա­մար էր նսե­մաց­նում այդ կու­սակ­ցու­թեա­նը՝ հաս­տա­տե­լով, որ ին­քը դէմ է Հայ Դա­տին, որ եր­կի­րը կրկին պատ­կա­նում է ան­հատ­նե­րին, յան­ձին ի­րեն, որ ին­քը բո­լո­րո­վին այլ ծրա­գիր ու­նի Ար­ցա­խի հա­մար: Եւ այն կու­սակ­ցու­թիւ­նը, ո­րը դեռ պա­հան­ջում է  Վա­նը, Մու­շը, Նա­խի­ջե­ւա­նը, Ար­ցա­խը, մեր բո­լոր բռնագրա­ւած տա­րածք­նե­րը, խան­գա­րե­լով իր ծրագ­րին, չի կա­րող տեղ ու­նե­նալ հայ­րե­նի­քում:

Ցա­ւօք, մեր ժո­ղո­վուր­դը ան­հե­ռանկա­րօ­րէն լուռ կուլ տո­ւեց այս յոյժ կա­րե­ւոր հա­րո­ւա­ծը, չկան­խա­տե­սե­լով դրա տխուր հե­տե­ւանք­նե­րը:
Այս­տեղ ու­զում եմ մէջ­բե­րել ռու­սա­կան մի փոր­ձա­ռու ա­սա­ցո­ւածք ա­ռանց յա­ւե­լեալ բա­ցատ­րու­թեան, ուր աս­ւում է. «­Յե­ղա­փո­խու­թիւ­նը յօ­րի­նում են ե­րա­զող­նե­րը, ի­րա­կա­նաց­նում են՝ մո­լե­ռանդ­նե­րը, բայց պտուղ­նե­րը վա­յե­լում են սրի­կա­նե­րը»:

Այդ ճա­կա­տագ­րա­կան պա­հին 60 հա­զար գաղ­թա­կան­նե­րով լե­ցո­ւած, մութ, է­լեկտ­րա­զուրկ ժո­ղովր­դին Ար­ցա­խի պա­տե­րազ­մի շա­րու­նա­կու­թեան դէմ լա­րե­լը հեշտ գործ էր եւ լե­ւո­նա­կան­նե­րը լծո­ւել էին այդ գոր­ծին: Այդ ի­րա­րան­ցում-խառ­նակ վի­ճա­կը հնա­րա­ւո­րու­թիւն էր տա­լիս լե­ւո­նա­կան­նե­րին մի կող­մից վա­ճա­ռե­լու երկ­րի ներ­քին հարս­տու­թիւն­նե­րը, ճնշուած ժո­ղովր­դին բա­ցա­սա­բար տրա­մադ­րե­լու ներ­կայ պա­տե­րազ­մին, միւս կող­մից թու­լաց­նե­լու ար­ցախ­ցի­նե­րի պայ­քա­րի կամ­քը, ի­րա­գոր­ծե­լու ար­ցա­խի ետ յանձ­նու­մը ա­զե­րի­նե­րին:

Սա­կայն մեր ժո­ղովր­դի ի­մաս­տու­թիւ­նը եւ ար­ցախ­ցու եր­կա­թեայ կամ­քը յաղ­թեցին, ար­ցախ­ցին յա­ջոր­դա­բար նոր յաղ­թա­նակ­ներ ար­ձա­նագ­րեց: Մին­չեւ Շու­շիի ա­զա­տագ­րու­մը Ս­տե­փա­նա­կեր­տը պա­շար­ման մէջ լի­նե­լով սո­վի ու մթու­թեան էր մատ­նո­ւած, ո­րին հե­տե­ւեց Լա­չի­նի Հա­յաս­տա­նի հետ մի­ջանց­քի բա­ցու­մը՝ փրկե­լով Ս­տե­փա­նա­կերտ ա­պաս­տա­նած հա­զա­րա­ւոր­նե­րին սո­վա­մա­հու­թիւ­նից: Ա­պա Ս­տե­փա­նա­կեր­տի, Բեր­դա­ձո­րի, Քար­վա­ճա­ռի, Հադ­րու­թի, Աս­կե­րա­նի, ա­զա­տագ­րու­մով՝ մօտ 12,4 հա­զար քառ.կմ. ար­ցախ­ցին ա­զա­տագ­րում էր ինքն ի­րեն, իր եր­կի­րը:
Այդ ի­րա­վի­ճա­կում ա­զե­րի­նե­րը՝ տես­նե­լով, որ այ­լեւս չեն կա­րող դի­մադ­րել եւ ի­րար յե­տե­ւից կորց­նում են հայ­կա­կան հո­ղե­րը՝ զի­նա­դա­դար են ա­ռա­ջար­կում, ո­րը կնքւում է 1994թ. Մա­յիս 12ին:

Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նից մա­զա­պուրծ, ա­մէն ինչ կորց­րած, իր տա­րածք­նե­րից բռնի վտա­րո­ւած հա­յը, ոչ միայն 74 տա­րի գե­րե­վա­րեալ իր եր­կիրն էր ա­զա­տագ­րում ա­զե­րի զաւ­թիչ­նե­րից եւ խորհր­դա­յին իշ­խա­նու­թիւ­նից, այլ իր թի­կուն­քին սո­վե­տա­կան բա­նա­կով կռո­ւող հզօր Ադր­բե­ջա­նը զի­նա­դա­դար էր ա­ռա­ջար­կում: Ար­ցախ­ցին մի նոր էջ էր բա­ցում իր պատ­մու­թեան մէջ: Կր­կին ու կրկին հաս­տա­տում, որ Վա­նում, Զէյ­թու­նում, Մու­շում, Սա­սու­նում, Մու­սա Լե­ռում սկսո­ւած ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան ո­գին Ար­ցա­խում վե­րա­կեն­դա­նա­նա­լու եւ յաղ­թա­նա­կի էր հաս­նե­լու: Հաս­տա­տում էր, որ հա­յը նաեւ յաղ­թող է:  Քան­դա­կում էր հայ ո­գու ա­նընկ­ճե­լիու­թիւ­նը: Հարցն այն էր, թէ կը կա­րո­ղա­նա՞յ քան­դա­կո­ւած այդ նոր է­ջե­րը պա­հել եւ լեց­նել վերջ­նա­կան յաղ­թա­նակ­նե­րով:

Ար­ցա­խեան Շար­ժու­մը եւ յաղ­թա­նա­կը մէկ այլ ա­ռու­մով անգ­նա­հա­տե­լի ներդ­րում են մեր երկ­րի պատ­մու­թեան մէջ, ո­րին եր­բեք չենք անդ­րա­դառ­նում:

Մինչ Ար­ցա­խեան պայ­քա­րի սկսո­ւե­լը՝ Հա­յաս­տա­նի տա­րած­քում ապ­րում էին 300 հա­զա­րից ա­ւե­լի թուր­քեր, յատ­կա­պէս Թուր­քիա­յի սահ­մա­նա­կից Ա­մա­սիա­յի շրջա­նում: Բ­նակ­չու­թեան 90 տո­կո­սը թուր­քեր էին, ո­րոնք այն­պէս վերջ­նա­կան էին տե­ղա­ւո­րո­ւել մեր հո­ղե­րում, որ մին­չեւ իսկ փո­խել էին այդ տա­րա­ծաշր­ջա­նի գիւ­ղե­րի հայ­կա­կան ա­նուն­նե­րը: Այդ բնակ­չու­թիւ­նը, ոչ թէ Հա­յաս­տա­նի, այլ Բա­քո­ւի ի­րա­ւա­սու­թեան տակ էր: Այ­սինքն մենք շատ հան­գիստ թշնա­մու ռումբն էինք պա­հում մեր երկ­րում: Կար­ծեմ բո­լորդ էլ ըն­դու­նում էք մեր քա­ղա­քա­կան կար­ճա­տե­սու­թիւ­նը:

Ար­ցա­խեան պայ­քա­րի այդ խառ­նա­կու­թիւն­նե­րին, երբ Շա­հու­մեա­նի շրջա­նում հա­րիւ­րա­ւոր հա­յե­րի լցնում էին բան­տերն ու տե­ղա­հա­նում, Ադրբե­ջա­նը իր  թուրք բնակ­չու­թեա­նը մեր հա­շո­ւին անվ­նաս ու ա­պա­հով դուրս հա­նեց մեր երկ­րից: Մենք չկա­րո­ղա­ցանք ոչ միայն Շա­հու­մեա­նի շրջա­նի, այլ մեր 250 հա­զար հայ բնակ­չու­թեան Բա­քո­ւից դուրս բե­րել նոյն ա­պա­հո­վու­թեամբ: Չ­կա­րո­ղա­ցանք նոյն­պէս 18 հա­զար հա­յե­րի դուրս բե­րել Սում­գա­յի­թից, Կի­րո­վա­բա­դից, ո­րոնց ճա­կա­տա­գի­րը ար­դէն գի­տէք: Ես այ­լեւս չեմ հարց­նում՝ ին­չո՞ւ…

Պատ­կե­րաց­նո՞ւմ էք ինչ պի­տի լի­նէր մեր ճա­կա­տա­գի­րը, ե­թէ Ար­ցա­խեան պայ­քա­րը չսկսո­ւէր եւ մենք չյաղ­թէինք:

Թէեւ վերջ­նա­կան չէր մեր յաղ­թա­նա­կը եւ  զի­նա­դա­դար պար­տադրուեց մեզ, սա­կայն դար­ձանք յաղ­թող հայ:

Զի­նա­դա­դա­րը դեռ ո­չինչ, թէեւ դա էլ այս դէպ­քում վի­ճե­լի հարց է, քա­նի որ ըստ մեր զի­նո­ւոր­նե­րի, ի­րենք պատ­րաստ էին ամ­բող­ջո­վին ա­զա­տագ­րել ի­րենց տա­րածք­նե­րը, ե­թէ Հա­յաս­տա­նի կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը չդա­դա­րեց­նէր պա­տե­րազ­մը: Ե­թէ չդա­դա­րե­ցո­ւէր մեր զօր­քե­րի ա­ռաջ­խա­ղա­ցու­մը Ար­ցա­խի հիւ­սի­սում, ա­պա այ­սօր մենք կ­՛ու­նե­նա­յինք  Շա­հու­մեա­նի շրջանն ան­բող­ջու­թեամբ: Ար­ցախ­ցի­նե­րը ա­րիւ­նա­քամ լի­նե­լով հան­դերձ պատ­րաստ էին վերջ­նա­կան յաղ­թա­նա­կի հաս­նել:

Պա­տե­րազմ­նե­րում ըն­դու­նո­ւած օ­-րէնք է զի­նա­դա­դա­րը, բայց մեր դէպ­քում, ինչ­պէս միշտ, գոր­ծեց հա­յին յա­տուկ օ­րէն­քը: Ապ­շե­ցու­ցիչ ե­րե­ւոյթ. յաղ­թա­նա­կած Ար­ցա­խը ոչ միայն ան­մի­ջա­պէս չընդգր­կո­ւեց մայր Հա­յաս­տա­նի կազ­մում, ո­րի հա­մար սկսո­ւել էր Ար­ցա­խեան պայ­քա­րը, ո­րի հա­մար ար­ցախ­ցին իր զա­ւակ­նե­րի կեան­քը ներդրեց, եւ ո­րի պայ­քա­րի շա­հա­գոր­ծու­մով լե­ւո­նա­կան­նե­րը գրա­ւե­ցին Հա­յաս­տա­նի իշ­խա­նու­թիւ­նը, եւ յան­կարծ՝ «պայ­քա՛ր, պայ­քար, մին­չեւ վե՛րջ» ի­րենց լօ­զուն­գը թա­ղե­ցին զի­նա­դա­դա­րի ա­մօ­թա­լի հա­մա­ձայ­նագ­րում: Ա­ւե­լին՝ Ար­ցա­խի ճա­կա­տա­գիը կրկին դարձ­րե­ցին բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րի առ ու ծախ, նոյն թշնա­մի Ադր­բե­ջա­նի հետ եւ միեւ­նոյն բնոյ­թով՝ ա­զա­տագ­րո­ւած Ար­ցա­խը կրկին դար­ձաւ վի­ճե­լի տա­րածք եւ կրկին Ադր­բե­ջա­նը ու­զում է իր ի­րա­ւա­սու­թեան տակ առ­նել այն:

Թէեւ ար­դէն պատ­մու­թեան էջ են դար­ձել յաղ­թա­նակ­նե­րը, Ար­ցա­խի պայ­քա­րը դեռ շա­րու­նակ­ւում է, դեռ ան­փու­թօ­րէն տա­րածք ենք կորց­նում, վկան 2016թ. Ապ­րի­լեան պա­տե­րազ­մում թշնա­մուն յանձ­նած  8 քառ.կմ. տա­րած­քը նոր զո­հե­րով եւ դեռ շա­րու­նա­կո­ւող զո­հե­րով:

Դեռ ոչ մէ­կը պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թեան չի են­թար­կո­ւած ո՛չ նախ­կին պա­տե­րազ­մում՝ Շա­հու­մեա­նի, այդ կա­րե­ւոր ստրա­տե­գիա­կան (ռազ­մա­վա­րա­կան) գօ­տու, ինչ­պէս նաեւ Մար­տու­նիի եւ Մար­տա­կեր­տի մի մա­սի անկ­ման պատ­ճա­ռի հա­մար մին­չեւ օրս պար­զա­բա­նուած չէ, թէ ին­չո՛ւ կա­սե­ցո­ւեց ա­զա­տագ­րու­մը եւ թէ ին­չո՛ւ բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րի քաշք­շուկ­նե­րին յանձ­նո­ւած Ար­ցա­խը դեռ տա­րածք­ներ է կորց­նում: Ին­չո՞ւ բա­նա­կը դեռ ինչ­պէս հարկն է ռազ­մա­կան տեխ­նի­կա չու­նի, դեռ մեր զի­նո­ւոր­նե­րը հա­մա­պա­տաս­խան հան­դեր­ձանք չու­նեն, դեռ ինք­նա­պաշտ­պա­նա­կան մար­տե­րով ենք յաղ­թում եւ դեռ հայ զինո­ւո­րի գլուխ­ներ են հատ­ւում:

Ին­չո՞ւ Ար­ցա­խը դեռ տա­րու­բեր­ւում է քա­ղա­քա­կան ան­կա­յուն ի­րա­վի­ճակ­նե­րում կրկին դառ­նա­լով խայծ Ռու­սաս­տան, Ադր­բե­ջան-­Թուր­քիա յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րում, ինչ­պէս 1918ին էր: Ին­չո՞ւ 100 տա­րի ա­ռաջ սկսո­ւած պայ­քա­րը դեռ շա­րու­նակ­ւում է նոյն բնոյ­թով:

Այս պա­հին իմ գրա­սե­ղա­նիս մի լու­սան­կար է դրո­ւած, ուր պատ­կե­րո­ւած է   ցոյ­ցի ե­լած մեր ժո­ղո­վուր­դը Ե­րե­ւա­նում կրում են «­Լե­ւո­նը Ար­ցա­խի գե­րեզ­մա­նա­փորն է» լօ­զուն­գը: Նոյ­նիսկ չեմ յի­շում, թէ երբ է առ­նո­ւած այն, բայց լու­սան­կա­րը փաստ է, փաստ, որ ժո­ղո­վուրդն էլ գի­տի ճշմար­տու­թիւ­նը՝ Լե­ւո­նը խոր­տա­կեց Ար­ցա­խի լիա­կա­տար յաղ­թա­նա­կը: Իսկ  ա­մե­նա­զայ­րա­ցու­ցիչն այն է, որ դեռ մին­չեւ օ­րըս այդ «գե­րեզ­մա­նա­փո­րին» են դի­մում մեր նա­խա­գահ­նե­րը Ար­ցա­խի հար­ցով: Ն­րան դարձ­րել են բախ­տա­գու­շակ եւ Ար­ցա­խի հետ կա­պո­ւած իւ­րա­քան­չիւր հար­ցում դի­մում են նրան:

Ար­ցա­խի պա­տե­րազ­մին մաս­նակ­ցած, ար­ցախ­ցի մեր եր­կու ի­րերա­յա­ջորդ նա­խա­գահ­նե­րին մի­թէ՞ պարզ չէ, կամ մին­չեւ այ­սօր չե՞ն պար­զել, թէ ի՛նչ խոս­տում­նե­րով զի­նա­դա­դա­րը կնքե­ցին: Մի­թէ՞ մին­չեւ օրս Ար­ցա­խի լուծ­ման, ժա­մա­նա­կա­կից լե­զո­ւով «գաղտ­նի» կո­դը, բա­նա­լին, միայն Լե­ւո­նի ձեռ­քում է:

Ե՞րբ է ի­րա­կա­նու­թիւ­նը բա­ցա­յայ­տո­ւե­լու: Ե՞րբ է մեր ժո­ղո­վուր­դը պա­տաս­խան պա­հան­ջե­լու իշ­խա­նու­թեան գոր­ծած յան­ցա­գոր­ծու­թիւն­նե­րի հա­մար: Չէ՞ որ երկ­րի եւ ժո­ղո­վուր­դի դէմ գոր­ծո­ւած յան­ցանք­նե­րը ժամ­կէտ չու­նեն: Ե՞րբ ենք մեր ի­րա­ւուն­քի տէ­րը դառ­նա­լու:

Մին­չեւ օրս Ադր­բե­ջա­նի ժո­ղո­վուր­դը իշ­խա­նու­թիւ­նից ա­ռա­ջին հեր­թին Ղա­րա­բաղն է պա­հան­ջում, քա­ղա­քա­կան բո­լոր հար­ցե­րում ա­ռաջ­նա­կարգ նկա­տե­լով այն: Իսկ մենք եր­կիր ենք յանձ­նում, բայց իշ­խա­նու­թիւն­նե­րից միայն հաց ենք պա­հան­ջում, իշ­խա­նու­թիւ­նում տեղ գրա­ւե­լու հա­մար ենք միայն ոտ­քի ել­նում: Մին­չեւ ե՞րբ ա­ռաջ­նա­կարգ չենք նկա­տե­լու մեր տա­րածք­նե­րի, նրանց միա­ւոր­ման եւ դրանք ամ­բող­ջաց­նե­լու հար­ցը: Մին­չեւ ե՞րբ մեր ճա­կա­տա­գի­րը թող­նե­լու ենք ու­րիշ­նե­րի տնօ­րի­նու­թեա­նը: Չէ՞ որ տա­րած­քով է սկսւում ու ա­ւարտ­ւում եր­կի­րը եւ բնա­կա­նա­բար դրա վրայ ապ­րող ժո­ղո­վուր­դը եւ նրան ղե­կա­վա­րող պե­տու­թիւ­նը: Ե­թէ չկայ տա­րածք, չկայ պե­տու­թիւն:

Եւ ա­մե­նա­կա­րե­ւո­րը՝ ըստ մի­ջազ­գա­յին օ­րէն­քի, պա­տե­րազ­մում պար­տո­ւող կող­մը սո­վո­րա­բար հա­տու­ցե­լու է այն բո­լոր վնաս­նե­րը՝ ա­ւե­րո­ւած քա­ղաք­նե­րի, խոր­տա­կո­ւած շէն­քե­րի, փո­ղոց­նե­րի, յափշ­տա­կո­ւած գոյ­քե­րի եւ մարդ­կա­յին զո­հե­րի դի­մաց, ո­րոնք ար­դիւնք են յար­ձա­կո­ւող կող­մի գոր­ծած ա­ւե­րին: Մենք ար­դեօք պա­հան­ջե՞լ ենք ողջ Ար­ցա­խին հաս­ցո­ւած վնաս­նե­րը ե՛ւ պա­տե­րազ­մում, ե՛ւ պա­տե­րազ­մից ա­ռաջ, երբ քա­րու­քանդ են ա­րել մեր գե­րեզ­ման­նե­րը, խաչ­քա­րե­րը, ճար­տա­րա­պե­տա­կան կո­թող­նե­րը: Պա­հան­ջե՞լ ենք Սում­գա­յի­թի, Բա­քո­ւի հա­յու­թեան տե­ղա­հա­նու­թեան եւ կո­տո­րա­ծի, մարդ­կա­յին եւ գոյ­քա­յին վնաս­նե­րի հա­տու­ցու­մը:

Դեռ մին­չեւ օրս ա­զա­տագ­րո­ւած քա­ղաք­նե­րում եւ գիւ­ղե­րում պա­հում ենք թուր­քա­կան ա­նո­ւա­նում­նե­րը, ի՞նչ է, վա­խե­նում ենք ա­զե­րի­նե­րին մեր դէմ գրգռե­լուց: Գու­ցէ դրա հա­մար հրա­մա՞ն ենք առ­նե­լու ա­զե­րի­նե­րից: Ա­մօ­թա­լի չէ՞ ըն­դու­նել եւ դեռ շա­րու­նա­կել պա­հել ըն­դա­մէ­նը մի քա­նի տաս­նա­մեակ մեր հո­ղե­րին տի­րա­ցած թշնա­մու կո­չած ա­նուն­նե­րը: Նոյ­նիսկ Ղա­րա­բաղ ա­նու­նը պի­տի վերջ­նա­կա­նա­պէս փո­խա­րի­նենք Ար­ցա­խով:

Պէտք է ժամ ա­ռաջ ա­զա­տո­ւենք նրանց հետ­քե­րից: Ար­ցա­խի ա­պա­գայ սե­րուն­դը ի­րենց անձ­նագ­րե­րում այ­լեւս պար­տա­ւոր են կրե­լու միայն ծննդա­վայ­րի հայ­կա­կան ա­նո­ւա­նում­նե­րը:

Ան­գամ­ներ լի­նե­լով Ս­տե­փա­նա­կեր­տում եւ Շու­շիում՝ հիա­ցել եմ մեր ժո­ղովր­դի կեն­սու­րա­խու­թեամբ, կար­ծես ի­րենք չէին ոչ-շատ ա­ռաջ այդ ա­հա­ւոր դժոխ­քից անց­նող­նե­րը:

Խոն­ա­րհո­ւել եմ ի­րենց ե­րի­տա­սարդ կեան­քը մեր հո­ղի հա­մար զո­հա­բե­րած­նե­րի շի­րիմ­նե­րին, իւ­րա­քան­չիւր շիր­մա­քար մի կտոր ա­զա­տագ­րո­ւած հող է, մի բուռ հայ­րե­նիք: Ես մե­ղա­ւոր զգու­շու­թեամբ եմ հպո­ւել ի­րենց շիր­մա­քա­րե­րին, ո­րով­հե­տեւ երբ շփում կայ, կայ նաեւ հարց ու պա­տաս­խան եւ ես պա­տաս­խան չու­նեմ նրանց հար­ցին, թէ ին­չո՛ւ Ար­ցա­խը դեռ մայր հո­ղի մա­սը չի կազ­մում եւ թէ ին­չո՛ւ ամ­բող­ջո­վին ա­զա­տագ­րո­ւած չէ:

Ար­ցա­խը պաշտ­պա­նող մեր զի­նո­ւոր­նե­րի հա­մար ներ­կա­յա­ցում եմ տո­ւել եւ զգա­ցել նրանց քայ­լե­րի դղրդիւ­նը դահ­լի­ճում: Դա փա­ռա­ւոր զգա­ցում է, նոյն­քան փա­ռա­ւոր է Ս­տե­փա­նա­կեր­տի եւ Շու­շիի գի­շե­րա­յին աստ­ղա­զարդ եր­կին­քը վա­յե­լե­լը, իսկ ամպ­րո­պի պա­հին, երբ երկն­քի դղրդիւ­նը իր ար­ձա­գանգն է գտնում Մ­ռա­ւի լեռ­նե­րում, այդ պա­հին հաս­կա­նում ես ար­ցախ­ցու ան­կոտ­րում կամ­քը եւ ան­սահ­ման հպարտ ու ա­պա­հով ես զգում քեզ, որ այդ­պի­սի հայ­րե­նիք ու­նես:

Թող ինձ նե­րեն մեր հե­րոս­նե­րը՝ ա­մե­նա­պարզ զի­նո­ւոր­նե­րից մին­չեւ հրա­մա­նա­տար­նե­րը, բո­լո­րը, ով­քեր ի­րենց կեան­քը նո­ւի­րա­բե­րե­ցին մեր հո­ղի ա­զա­տագր­ման հա­մար, որ ոչ մէ­կի ա­նու­նը չեմ յի­շա­տա­կում, քան­զի նրանք շատ-շատ են եւ զգու­շա­նում եմ ո­րե­ւէ մէ­կին մո­ռա­ցու­թեան մատ­նե­լով ինքս ինձ չնե­րել: Չեմ յի­շա­տա­կում նաեւ մեր խի­զախ օ­դա­չու­նե­րին, ո­րոնք ա­մե­նավ­տան­գա­ւոր պայ­ման­նե­րում՝ մշու­շա­պատ ե­ղա­նա­կին ան­գամ, ար­կե­րի տե­ղա­տա­րա­փի տակ ուղ­ղա­թիռ­նե­րով վա­ռե­լա­նիւթ, զի­նամը­թերք են հասց­րել կռո­ւող ջո­կատ­նե­րին, կամ՝ հա­զա­րա­ւոր ծանր վի­րա­ւոր­ներ տե­ղա­փո­խել Ե­րե­ւան: Նաեւ ս­փիւռ­քի այն ան­ձանց, ո­րոնք ի սկզբա­նէ հո­գա­ցին Ար­ցա­խի կա­րիք­նե­րը, հրթիռ­նե­րի տե­ղա­տա­րա­փի տակ ան­գամ բժշկա­կան եւ մարդ­կա­յին օգ­նու­թիւն հասց­նե­լով փրկե­ցին հա­րիւրա­ւոր­նե­րի կեանք: Այդ ա­մէ­նը թող­նում եմ Ար­ցա­խի պայ­քա­րի տա­րեգ­րու­թիւ­նը կազ­մող­նե­րին, իսկ ես աշ­խար­հաս­փիւռ հա­յու­թեան ա­նու­նից խո­նարհ­ւում եմ նրանց բո­լո­րի եւ յատ­կա­պէս ար­ցախ­ցի­նե­րի ան­կոտ­րում հա­ւա­տով մեր հո­ղը պաշտ­պա­նե­լու, նրանց ան­սա­կարկ նուի­րա­բե­րու­մի, նրանց զո­հա­բե­րու­թեան, հայ­րե­նի­քի հան­դէպ նրանց կա­տա­րած անգ­նա­հա­տե­լի գոր­ծի ա­ռաջ:

Փառք ու պա­տիւ նրանց յի­շա­տա­կին եւ ա­նո­ւան, նրանց յաղ­թա­նա­կին:

Այ­սօր, Ար­ցա­խի մեծ յաղ­թա­նա­կը նշող այս յի­շար­ժան օ­րը, ան­սահ­ման ու­րա­խու­թեամբ միա­նա­լով հա­րիւր հա­զա­րա­ւոր հա­յու­թեան, աշ­խար­հի բո­լոր ծայ­րե­րում, դար­ձեալ իմ խո­րին մտա­ծու­մը մեր ժո­ղովր­դի ճա­կա­տա­գիրն է, այս պա­հին յատ­կա­պէս Ար­ցա­խի, քա­նի դեռ վտան­գը նրա գլխին է կա­խո­ւած մնում, քա­նի դեռ յա­ճա­խա­կի նոր ե­րի­տա­սարդ կեան­քեր ենք զո­հա­բե­րում, քա­նի դեռ ժո­ղովր­դից թաքց­ւում է իր հո­ղի եւ իր ա­պա­գա­յի ճա­կա­տա­գի­րը, քա­նի դեռ Ար­ցա­խը մայր հո­ղին չի վե­րա­դար­ձուած եւ ամ­բող­ջո­վին ա­զա­տագ­րո­ւած եւ քա­նի այդ պայ­քա­րի հա­մար ոտ­քի ե­լած ար­ցախ­ցու բռուն­ցը դեռ ամ­բող­ջո­վին չէ բա­ցո­ւած:

«Ազատ օր» օրաթերթ