«Քանի դեռ ուշ չէ, հետ կանգնենք այս պատմական սխալից»
Թուրքիայի Ժողովուրդների դեմոկրատական կուսակցության՝ ազգությամբ հայ պատգամավոր Կարո Փայլանը Պոլսում լույս տեսնող հայկական «Ակօս»-ում հոդված է հրապարակել: Նա անդրադարձել է «Հայոց ցեղասպանություն» եզրույթը մեջլիսում արտաբերելու համար իր դեմ կայացված որոշմանը, համաձայն որի` նա զրկվել է 3 նիստի մասնակցելու իրավունքից:
Փայլանն իր հոդվածում ներկայացրել է իր ելույթի մանրամասները և դրա նպատակը:
«Նախորդ շաբաթ Բեռլինում էի՝ Հրանտ Դինքի հիշատակին նվիրված համաժողովին մասնակցելու: Համաժողովի հաջորդ օրը հանդիպում ունեի Գերմանիայի խորհրդարանի մի խումբ պատգամավորների հետ: Ռեյխստագի շենք, որտեղ գտնվում է խորհրդարանը, մտնելիս լսեցի դաշնամուրի շատ հաճելի ձայն: Դռան մոտ ինձ դիմավորողներին հարցրեցի՝ ձայնը որտեղի՞ց է գալիս: Պատասխանեցին՝ գլխավոր խորհրդից: Չդիմացա և գլխավոր խորհրդի դահլիճի՝ հանդիսատեսի համար նախատեսված հատվածից հայացքս ներս գցեցի: Ինձ ասացին, որ այդ օրը հրեաների ցեղասպանության հիշատակին նվիրված ծրագիր կա: Խորհրդարանը լեցուն էր: Բոլոր պատգամավորները, կանցլեր Անգելա Մերկելն ու նախարարները ներկա էին դահլիճում: Բոլորը Հոլոքոստին նվիրված այս հուշ-ծրագրի դաշնամուրային համերգին ու ելույթներին հոտնկայս ծափահարեցին:
Ի՞նչ ասեմ, երանի տվեցի… Գերմանիայի խորհրդարանը հիշում էր ոչ վաղ անցյալում նացիստական կառավարության կողմից իրականացված մեծ մեղքի զոհերին: Իսկ ես գալիս էի լրիվ այլ մթնոլորտից` իմ այն երկրից, որը չի առերեսվում երեկվա հալածանքների հետ, և որտեղ անտարբերության մթնոլորտում շարունակվում են հալածանքները… Հուզվեցի իմ երկրի համար, աչքերս թաց` գնացի հանդիպման…
Դեռևս վերջերս` ընդամենը մեկ շաբաթ առաջ, սահմանադրական փոփոխությունների վերաբերյալ իմ ելույթի ժամանակ Օսմանյան կայսրության ժամանակահատվածում իմ ժողովրդի գլխին եկածներին անդրադառնալիս վռնդվել էի Մեջլիսից: Ինձ, լինելով հայ պատգամավոր, չէր թույլատրված խոսել 102 տարի առաջվա մեղքերի մասին, մինչդեռ գերմանացիները՝ ձախակողմյաններով, աջակողմյաններով և ընդդիմությունով, թև թևի և մեծ ինքնավստահությամբ առերեսվում են սեփական պատմության հետ: Եվ ոչ ոք չի մտածում, թե «գերմանացի» ինքնությունը նվաստացվում է:
Օտյանի գրած Սահմանադրությունը
Իսկ Թուրքիայում օրեցօր դժվարանում է բացել պատմության թերթիկները: Տեսեք, թե դա ինձ հետ ինչպես պատահեց: Բեռլինում հիշատակի միջոցառումից մեկ շաբաթ առաջ Թուրքիայի Ազգային մեծ մեջլիսում սահմանադրական փոփոխությունների վերաբերյալ իմ ելույթը սկսեցի «կանգնած ենք լուրջ սխալ անելու եզրին» բառերով: Ասացի, որ «մեր համատեղ հայրենիքում յուրաքանչյուր ոք կարոտ է «իմ Սահմանադրությունը» ասել հավաքական համաձայնագրի»: Նպատակս պատգամավորներին Օսմանյան սահմանադրության վերաբերյալ քննարկումների օրերն ու այդ ժամանակվա սխալները հիշեցնելն էր: Իրականում Թուրքիայում շատ քչերը գիտեն, որ 1876 թվականի առաջին մեր Սահմանադրությունը գրվել է բազմանդամ հանձնաժողովի կողմից և մեծամասնության համաձայնությամբ, նաև այն մասին, որ այն գրել է Գրիգոր Օտյանը: Այս Սահմանադրությունը Ամդուլ Համիդի կողմից հետաձգվել է, և մինչև 1908 թվականը սկսվել է բռնապետական ժամանակահատվածը: Հետոն արդեն հայտնի է… Դեմոկրատական որոնումներ, Թալեաթ և Էնվեր փաշաների հեղաշրջում և մեծ ավեր…
Այսօր Մեջլիսում քննարկվող Սահմանադրության նախագիծը «Ազգայնական շարժում» կուսակցության կողմից սահմանվում է որպես «թուրքի Սահմանադրություն»: Սա ինձ սարսափեցնում է, քանի որ այդ ժամանակներում էլ Թալեաթ և Էնվեր փաշաները նման տրամաբանությամբ փորձեցին թուրքի Սահմանադրություն կիրառել` քաղաքացիներից ոմանց ընդունեց, ոմանց արհամարհեց, ոմանց էլ ոչնչացրեց: 1913-1923 թվականներն անցան մեծ սպանություններով, ցեղասպանություններով: Կորցրեցինք հայ, ասորի, հույն և հրեա ժողովուրդների մեծ մասին:
Երբ այս մասին ասացի Մեջլիսում, աղմուկ բարձրացավ: «Ցեղասպանություն» բառն օգտագործելու պատճառով խորհրդարանի պատմության մեջ չտեսնված պատիժ ստացա` զրկվեցի սահմանադրական փոփոխությունների վերաբերյալ 3 նիստի մասնակցելու իրավունքից: Ամբիոնից ունեցած իմ ելույթը հեռացվեց Մեջլիսի զեկույցներից:
Հաջորդ օրը կատարվածի մասին համացանցում կարդացած շատ բարեկամներ ասացին. «Կարո’, դու ճիշտ ես, սակայն հիմա ժամանա՞կն է Ցեղասպանության մասին քննարկումներ անելու: Երկիրը հաստատուն քայլերով գնում է դեպի բռնատիրական ռեժիմ»: Սա հասկանալի էր, քանի որ ամբողջ մեդիան ողողված էր իմ՝ «Ցեղասպանություն» ասելու վերաբերյալ նյութերով: ԶԼՄ-ների հետ զրույցում իմ ծանոթներից երկուսն էլ ելույթս որակել էին «ոչ տեղին և ոչ ժամանակին»: Զարմացել էի: Նման ժամանակներում վարանումներ լինում են, վախի և անհանգստանալու զգացողությունը հասկանալի է:
«Լավ, դուք որոշեք դրա անունը»
Բայց իմ նպատակն իրականում Մեջլիսի աժիոտաժում ամբիոն բարձրանալն ու անպայման «Ցեղասպանություն» ասելը չէր: Ես այդ ամբիոնից արդեն իսկ բազմիցս ասել եմ` Ցեղասպանություն կամ Հայոց ցեղասպանություն: Ոչ մի խնդիր չառաջացավ: Այս անգամ էլ, ինչպես միշտ, ինքնաբուխ կերպով ցեղասպանություն որակեցի իմ ազգի հետ պատահած աղետը: Բայց այս անգամ վիրավորանքներ և ճգնաժամ… Առարկողներին ասացի՝ լավ, դրա անունը դուք որոշեք:
Նույն գիշեր «Ազգայնական շարժում» կուսակցությունը «Արդարություն և զարգացում» կուսակցությանը սպառնաց. «Եթե Կարոյին չհանեք Մեջլիսից, չենք աջակցի սահմանադրական փոփոխությունների նախագծին»: Այդպիսով` դուրս հանվեցի Մեջլիսից՝ ԱԶԿ-ի, ԱՇԿ-ի և Ժողովրդահանրապետական կուսակցության քվեարկությամբ: Դատապարտվել էի ազգայնամոլ ճակատի քաղաքական ինքնադատաստանով:
Բայց իմ նպատակն իրականում բանավեճը չէր, այլ անցյալից դաս քաղելն ու այս հողերում նույն սխալները չկրկնելը հնարավոր դարձնելն էր: Ցանկացա բացատրել, թե Օսմանյան կայսրության վերջին ժամանակահատվածում սահմանադրական փոփոխությունների գործընթացը հավաքական ժողովրդին ինչպե՞ս մղեց դեպի մենիշխանության մտածելակերպի, ինչպիսի՞ բացթողումների և աղետների մղեց մենիշխանության ռեժիմը, և թե ի՞նչ իմաստ ունի այն մեզ`2017 թվականին Սահմանադրություն ստեղծելու ջանքեր գործադրողի համար:
Ես լավ գիտեմ, որ մեծ հորս հետ կատարվածները և Անատոլիայում տեղի ունեցած մեծ աղետները մեզ նման քաղաքական գործիչների սխալների արդյունքն են: Մեջլիսը վերացնել փորձող համակարգը կստեղծի այն սարսափելի իրավիճակը, որը ստեղծվեց Թալեաթի և Էնվերի կողմից Մեջլիսը վերացնելուց հետո: Սահմանադրություն ձևավորելու նոր գործընթացը կառավարումն ու ուժը կապում է մեկ մարդու հետ, միանձնյա գաղափարախոսություն պարտադրում: Սա կհանգեցնի այն ժամանակ տեղի ունեցած արհավիրքների կրկնությանը:
Սա տեսնելով` չբարձրաձայնելը այս երկրում, այս հողերում համատեղ ապրող ժողովուրդների նկատմամբ դավաճանություն չէ՞:
Մենք կարող ենք միասին հաղթել
Մտահոգ եմ: «Թուրքի սահմանադրություն» ստեղծելու այդ գործընթացը դեռ չսկսած՝ քուրդ պատգամավորների զգալի մասին (խմբ.-ԺԴԿ համանախագահներ Սելահաթթին Դեմիրթաշն ու Ֆիգեն Յուքսեքդաղը, նաև մի քանի պատգամավորներ շարունակում են մնալ բանտում) մեծ ախորժակով բանտ ուղարկած և գաղտնի քվեարկելու համարձակություն անգամ չունեցող Մեջլիսի բոլոր իրավասությունները մեկ անձի վստահելը լավ արդյունքներ չի ծնի:
Տեսեք,` քրիստոնյա և հրեա հասարակությունները օսմանյան վերջին ժամանակահատվածում միանձնյա մտածելակերպի պատճառով Անատոլիայում 40 տոկոսից հասան 1-ի: Մենք մեծ հետևանքներ կրեցինք, բայց միայն մենք չէ, բոլորը պակասեցին. մի քանի հոգու պատճառով բոլորը պղծվեցին:
Իրականում սարսափելին այն է, որ Թուրքիան վճռական է անցնել այն ճանապարհը, որի մասին սեփական պատմությունը նրան զգուշացրել է՝ «հանկարծ չանես» ասելով:
Իմ տեսանկյունից՝ խնդիրը միայն Մեջլիսում իմ խոսքի ազատության ոտնահարումը չէ կամ ընտրված կամքի դեմ անհարգալից վերաբերմունքն ու «այդ բառը» օգտագործել-չօգտագործելը: Իհարկե, դրանք էլ են կարևոր, սակայն սարսափելին այն է, որ Թուրքիան վճռական է անցնել այն ճանապարհը, որի մասին սեփական պատմությունը նրան զգուշացրել է՝ «հանկարծ չանես» ասելով: Ազգային հաշտեցման միջոցի վերածված անհանդուրժողականություն և կայունության ու վերահսկողության արգելակ չունեցող ավտորիտար ռեժիմի՝ հաստատուն քայլերով սողացող իրավիճակ…
Նոր ժամանակաշրջանի անտեսված անձինք կա’մ լռելու են, կա’մ` ըմբոստանալու, կա’մ էլ` արտագաղթելու: Ինչպես տեղի ունեցավ 100 տարի առաջ… Այդ ամենը վնաս կպատճառի այս երկրին, կպակասեցնի այս երկիրը: Կթևակոխենք այնպիսի ժամանակաշրջան, որ բոլորս միասնաբար կկորցնենք:
Թեև միասնաբար կարող ենք հաղթել:
Մեր այս ցավոտ հողերը, որոնց 10 տարի առաջ հանձնացինք Հրանտ Դինքին, այսօր ապրում են աղավնու վախվորածությունը (խմբ.- մեջբերում է Հրանտ Դինքի հոդվածներից մեկը): Մենք՝ հայերս, դա շատ լավ գիտենք: Դրա համար էլ ձեզ՝ մեծամասնությանդ, կոչ եմ անում՝ եկեք հետ կանգնենք այս պատմական սխալից, քանի դեռ ուշ չէ:
Թարգմանությունը՝ Արազ Գայմագամյանի